Zespół stresu pourazowego (PTSD) – praktyczny przewodnik

Wyobraź sobie, że każdej nocy budzisz się spocony, z sercem bijącym jak młot.

W głowie wciąż powraca jedno, przerażające wspomnienie, które nie daje Ci spokoju.

Zespół stresu pourazowego potrafi zawładnąć umysłem i ciałem, zmieniając codzienne życie w koszmar.

Czym jest zespół stresu pourazowego?

Jak go rozpoznać?

Jak można go leczyć i jak sobie z nim radzić?

Ten przewodnik odpowie na te i inne ważne pytania.

Podaruj terapię w prezencie

Co to jest zespół stresu pourazowego (PTSD)?

Zespół stresu pourazowego nazywany również z ang. PTSD (Posttraumatic Stress Disorder) to zaburzenie psychiczne, które powstaje na skutek skrajnie stresujących sytuacji, w obliczu przeżywanej traumy, z którą dana osoba nie potrafi sobie poradzić.

Co może wywołać zespół stresu pourazowego?

Wydarzenia, które mogą się przyczynić do powstania PTSD to różnego rodzaju wypadki, katastrofy, wojny, choroby, gwałt, przemoc psychiczna i fizyczna czy nagła śmierć bliskiej osoby.

Nie ma kryteriów, które określałyby, jakie wydarzenie jest “wystarczająco traumatyczne”, by wywołać zespół stresu pourazowego.

Jest to kwestia indywidualna – to samo wydarzenie u jednego uczestnika może wywołać silne PTSD, a inna osoba doskonale sobie z nim poradzi.

Niektóre grupy zawodowe są narażone na PTSD bardziej, niż inni. Wśród tak zwanych zawodów wysokiego ryzyka wymienia się na przykład żołnierzy, policjantów, strażaków, cały personel medyczny, strażników więziennych, korespondentów wojennych, pracowników socjalnych i terapeutów, czy pracowników organizacji humanitarnych.

Ile trwa zespół stresu pourazowego?

Zespół stresu pourazowego (PTSD) może trwać różnie – od kilku miesięcy do kilku lat.

U większości osób objawy łagodnieją w ciągu roku po traumatycznym wydarzeniu, jednak u niektórych mogą utrzymywać się dłużej, prowadząc do trwałych zmian w funkcjonowaniu.

W przypadku przewlekłego PTSD, objawy mogą być obecne przez całe życie, choć intensywność może się zmieniać. Terapia i wsparcie mogą znacząco wpłynąć na długość i nasilenie objawów.

Jak rozpoznać PTSD, czyli objawy zespołu stresu pourazowego

PTSD nie zawsze pojawia się bezpośrednio po traumatycznym zajściu, czasami objawy pojawiają się po okresie tzw. uśpienia, czyli po kilku tygodniach, miesiącach, a nawet latach.

Wśród objawów charakterystycznych dla zespołu stresu pourazowego są powracające wspomnienia, unikanie sytuacji przypominających traumę oraz całą gamę objawów fizjologicznych.

Powracające wspomnienia

Powracające wspomnienia z traumatycznego zajścia lub tzw. przebłyski czy flashbacki, to sceny z traumatycznej sytuacji, które powracają do danej osoby dając odczucie, jakby działy się ponownie.

Bardzo często nagły powrót wspomnień wywoływany jest jakimś bodźcem związanym z traumatyczną sytuacją. Podczas flashbacku może dojść do chwilowej utraty kontaktu z rzeczywistością – osoba może zachowywać się, jakby wydarzenie naprawdę miało miejsce w danym momencie.

Traumatyczne wspomnienie może powracać do osoby także w koszmarach sennych.

Unikanie sytuacji przypominających o traumatycznym wydarzeniu

Unikanie jest typowym sposobem radzenia sobie z lękiem, który faktycznie doraźnie powoduje, że poziom lęku spada – niestety spada również samoocena.

Unikanie prowadzi do tego, że chory nie próbuje przepracować swoich lęków, a tym samym pokonać ich.

Usilne wypieranie myśli powoduje, że często wracają one z jeszcze większą siłą i krążą wokół traumatycznego wydarzenia. Zamiast żyć dalej chory tkwi w przeszłości zablokowany trudnymi wspomnieniami i nie potrafi od nich uciec.

Lęk przed sytuacją, która przywołuje przykre wspomnienia powoduje także, że zachowujemy się inaczej niż zwykle, nie zawsze tak, jakbyśmy tego chcieli. Bywa, że lęk ten jest paraliżujący, obezwładniający.

Przewlekłe objawy fizjologiczne

Zaliczamy do nich: nadpobudliwość, drażliwość, bezsenność lub zbyt długie spanie, duże napięcie spowodowane nieustannym lękiem, poczucie zmęczenia i wyczerpania, izolacja, bezradność.

Inne objawy

Jednym z objawów zespołu stresu pourazowego (PTSD) może być rozwój depresji oraz skłonność do nadużywania substancji psychoaktywnych.

Osoby zmagające się z PTSD często sięgają po alkohol czy narkotyki, aby odciąć się od trudnych emocji lub je stłumić. Niestety, nierzadko towarzyszą temu również myśli samobójcze.

Ludzie dotknięci PTSD często żyją przeszłością, a ich wizja przyszłości staje się przytłaczająco pesymistyczna. Przestają wierzyć, że mogą jeszcze doświadczyć czegoś dobrego, co przyniosłoby im radość.

W ich codziennym życiu pojawia się drażliwość, częste wybuchy gniewu, a także problemy z koncentracją. Te objawy mają poważne konsekwencje społeczne – często prowadzą do trudności w pracy, a także w relacjach rodzinnych i związkach.

Osoby z PTSD mogą tracić pracę, ich rodziny rozpadają się, a kontakty z innymi ludźmi stają się coraz bardziej napięte. Brak zrozumienia ze strony bliskich, którzy nie doświadczyli podobnej traumy, pogłębia uczucie wyobcowania.

W rezultacie zaczynają negatywnie postrzegać świat – tracą poczucie bezpieczeństwa, wiarę w ludzi oraz w swoje możliwości i umiejętności. Taki stan umysłu prowadzi do wykształcenia negatywnego podejścia do życia.

Aby uniknąć bolesnych wspomnień, osoby z PTSD często stają się chłodne, obojętne wobec innych, a ich emocje zostają stłumione.
Poczucie wyobcowania i unikanie ważnych czynności życiowych staje się częścią codzienności. Niektórzy mają poczucie „zamkniętej przyszłości”, jakby ich życie utknęło w miejscu, bez perspektyw na lepsze jutro.

PTSD często przebiega falami – objawy mogą nasilać się w pewnych okresach, a potem łagodnieć. U wielu osób symptomy zanikają w ciągu roku po traumatycznym wydarzeniu, ale jeśli utrzymują się przez kilka lat, może to prowadzić do trwałych zmian w osobowości. W niektórych przypadkach łagodne objawy pozostają na całe życie, przypominając o przeżytej traumie.

Warto zauważyć, że objawy PTSD mogą przypominać zwykłe reakcje na stres, jakich doświadczamy na co dzień. Różnicą jest jednak czas trwania – w PTSD objawy utrzymują się co najmniej miesiąc i mogą pojawić się nawet długo po traumatycznym wydarzeniu, co dodatkowo komplikuje ich rozpoznanie i leczenie.

Ile osób cierpi na zespół stresu pourazowego (PTSD)?

Zespół stresu pourazowego (PTSD) rozwija się u 10-20% osób po traumatycznym przeżyciu, a jej prawdopodobieństwo rośnie wraz z ciężkością przeżyć związanych z traumą.

W około 30% przypadków osób nie leczonych objawy ustępują samoistnie.

W około 40% przypadków utrzymują się objawy łagodne, w ok. 20% o umiarkowanym nasileniu, a u około 10% objawy nie łagodnieją lub nasilają się z upływem czasu.

Zespół stresu pourazowego znacznie częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn. Należy pamiętać o tym, że im dłużej PTSD trwa, tym większe prawdopodobieństwo, że nie minie samoistnie.

Dlatego ważna jest wczesna interwencja.

Objawy nerwicy

Czynniki sprzyjające zachorowaniu

U znacznej części osób, które doświadczyły ciężkiego przeżycia, zespół stresu pourazowego (PTSD) nie wystąpi. Są jednak pewne czynniki, które sprzyjają powstawaniu PTSD. Na jego wystąpienie szczególnie narażone są osoby, które:

• podczas traumatycznego zajścia doświadczyły silnych obrażeń ciała,
• doświadczyły ataku paniki,
• mają traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa,
• nie mają wsparcia ze strony najbliższych osób,
• miały wcześniejsze zaburzenia psychiczne,
• mają uwarunkowania genetyczne,
• są w młodym wieku.

Metody leczenia zespołu stresu pourazowego (PTSD)

Nie ma jednego skutecznego sposobu leczenia PTSD. Z badań wynika, że najlepsze efekty uzyskuje się poprzez terapię poznawczo-behawioralną opartą głównie na rozmowie z pacjentem, w której wykorzystuje się różne techniki.

Celem tej metody jest zmiana zachowania pacjenta, aby przestał on unikać kontaktu z sytuacjami, miejscami, bodźcami, które przywołują traumatyczne wydarzenia.

Dla skuteczności terapii nie bez znaczenia jest czas, jaki minął od momentu traumatycznego wydarzenia. Ważne jest, aby pacjent zgłosił się na terapię przed upływem 2 lat od zdarzenia, wtedy może dać ona najlepsze efekty. Po tym czasie może dojść do trwałych zmian osobowości, co czasami uniemożliwia normalne funkcjonowanie.

Terapię poprzedza psychologiczna i psychiatryczna diagnoza, aby rozpoznać czy pojawiające się zaburzenia są efektem PTSD. Terapeuta ustala, co jest problemem, jakie są reakcje pacjenta, jak postrzega on samego siebie i jakie myśli towarzyszą jego lękom.

Gdy zespołowi stresu pourazowego towarzyszy depresja wówczas leczenie trzeba ukierunkować również na nią. Depresji z kolei może towarzyszyć fobia społeczna czy skłonność do sięgania po substancje psychoaktywne, co może być dla chorego jednym ze swoistych sposobów na samoleczenie czy też formą „znieczulenia”.

Terapia ekspozycyjna

Terapia ekspozycyjna w leczeniu zespołu stresu pourazowego (PTSD) polega na systematycznym i kontrolowanym wystawianiu pacjenta na bodźce, które wywołują lęk i związane są z traumą.

Celem jest oswojenie się z traumatycznymi wspomnieniami oraz zmniejszenie intensywności reakcji emocjonalnych.

Pacjent, pod okiem terapeuty, stopniowo konfrontuje się z sytuacjami, obrazami lub myślami przypominającymi o traumie, co pozwala na przepracowanie lęków i nauczenie się, że te wspomnienia nie są już realnym zagrożeniem.

EMDR – odwrażliwianie i przetwarzanie za pomocą ruchów gałek ocznych

EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) to terapia stworzona przez Francine Shapiro, znana jako „odwrażliwianie i przetwarzanie za pomocą ruchów gałek ocznych”.

Jej odkrycie polegało na tym, że szybkie i powtarzające się ruchy oczu pomagają zmniejszyć lęk u osób, które doświadczyły silnej traumy. W trakcie terapii pacjent śledzi wzrokiem ruch ręki terapeuty, co wywołuje naprzemienną stymulację obu półkul mózgu.

Alternatywnie, zamiast ruchów oczu, stosuje się czasem inne formy stymulacji dwustronnej, takie jak lekkie stukanie palcami.

Mechanizm działania EMDR opiera się na stymulacji naprzemiennej, która wspomaga przetwarzanie emocji. Emocje związane z traumą są przechowywane głównie w prawej półkuli mózgu, podczas gdy lewa półkula odpowiada za logiczne związki i język.

W momencie traumatycznego przeżycia dochodzi do blokady przetwarzania emocji, co powoduje trudności w radzeniu sobie z nimi. Terapia EMDR pomaga „odblokować” te emocje, umożliwiając ich przetworzenie i osłabienie negatywnego wpływu wspomnień.

Celem terapii jest zmiana sposobu myślenia o traumatycznym wspomnieniu oraz zmniejszenie napięcia emocjonalnego, jakie to wspomnienie wywołuje.

Wiele osób, które przeżyły traumę, ma trudności z wyrażeniem swoich emocji i uczuć – centrum mowy w mózgu jest u nich mniej aktywne. Po sesjach EMDR często obserwuje się wzrost aktywności tych obszarów mózgu, co sprawia, że pacjenci mogą po raz pierwszy jasno i adekwatnie opisać swoje doświadczenia oraz uczucia, co sprzyja procesowi zdrowienia.

Odczulanie

Odczulanie to technika terapeutyczna stosowana w leczeniu zaburzeń lękowych, takich jak fobie czy zespół stresu pourazowego (PTSD). Polega na stopniowym wystawianiu osoby na bodźce wywołujące lęk w kontrolowanych warunkach, co ma na celu zmniejszenie reakcji emocjonalnej na te bodźce.

Proces ten przebiega powoli, zaczynając od mniej stresujących sytuacji, a kończąc na tych najbardziej wywołujących strach. Dzięki odczulaniu osoba stopniowo oswaja się z lękiem i uczy się, że sytuacje te nie są tak groźne, jak wcześniej myślała.Podczas terapii pacjenci często pracują również sami w domu, w codziennym życiu stawiają czoła swoim lękom i w ten sposób weryfikują swoje negatywne przekonania.

Farmakoterapia

Czasem do walki z zespołem stresu pourazowego wykorzystywana jest również farmakoterapia, jako leczenie uzupełniające, które ma pomóc zwalczyć niektóre objawy.

Zazwyczaj wykorzystuje się leki przeciwdepresyjne, które mają działanie przeciwlękowe i poprawiające nastrój, czasem leki nasenne lub rzadziej przeciwpadaczkowe.

Jednak stosowanie leków syntetycznych może mieć wiele skutków ubocznych i potrafi przynosić więcej szkody niż korzyści. Leki te bywają uzależniające i mogą wchodzić w interakcje z innymi przyjmowanymi medykamentami, a ich dłuższe stosowanie może obciążać organizm.

Łagodniejszą postacią leków są leki ziołowe. Znajdziemy wśród nich:

– korzeń kozłka lekarskiego, który najlepiej zażywać przed snem, gdyż osłabia on koncentrację,

– walerianę, która może działać przeciwlękowo i przeciwdepresyjnie,

– melisę lekarską, która pomaga wyciszyć się i rozluźnić,

– ziele męczennicy cielistej, które ma działanie uspokajające,

– szyszki chmielu zwyczajnego działają uspokajająco i nasennie,

– kwiat lawendy lekarskiej również ma działanie uspokajające, tonizujące i sprawdza się przy zaburzeniach lękowych,

– kwiatostan lipy ma między innymi działanie relaksacyjne,

– ziele serdecznika wykazuje działanie relaksujące i przeciwlękowe,

– ziele dziurawca oprócz wspomagania w trawieniu, ma działanie przeciwdepresyjne i stosowane jest jako lek na nerwicę.

Pamiętajmy, że choć leki ziołowe są bezpieczniejsze, również zaleca się ostrożne ich zażywanie i informowanie lekarza o ich stosowaniu, gdyż mogą one wchodzić w interakcje z innymi medykamentami.

Zioła na nerwicę – praktyczny przegląd

 

Do czego prowadzi nieleczone PTSD?

Nieleczone PTSD może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych i życiowych.

Osoby z przewlekłym PTSD mogą zmagać się z chronicznym stresem, depresją i lękiem, które wpływają na ich codzienne życie.

Mogą występować trudności w utrzymaniu relacji międzyludzkich i w pracy, co może prowadzić do izolacji społecznej i problemów zawodowych.

W skrajnych przypadkach, brak leczenia może skutkować nadużywaniem substancji, myślami samobójczymi oraz trwałymi zmianami w osobowości. Nieleczone PTSD często pogarsza jakość życia, powodując ciągłe cierpienie i utrudniając codzienne funkcjonowanie.

Jak sobie pomóc samemu?

Wsparcie

Wsparcie bliskich odgrywa kluczową rolę w walce z PTSD, ale często osoby z otoczenia chorego odsuwają się, nie wiedząc, jak pomóc. Rodzina i przyjaciele mogą czuć się przytłoczeni, jednak ich pomoc jest istotna dla procesu leczenia.

Ważne, aby nie naciskać na rozmowę o traumie i unikać nadmiernego współczucia. Zamiast pocieszania, warto skupić się na słuchaniu i dostosowaniu się do potrzeb osoby z PTSD, np. kiedy chce rozmawiać lub potrzebuje czasu na przepracowanie emocji.

Na przykład, zamiast mówić „Będzie dobrze”, lepiej powiedzieć: „Jestem tu dla Ciebie”.

Relaksacja

W walce z zespołem stresu pourazowego pomocne są techniki relaksacyjne, które skutecznie redukują stres i negatywne myśli. Relaks pozwala mózgowi na chwilowe „wyłączenie” intensywnego myślenia, co sprzyja wewnętrznemu odprężeniu i poprawie samopoczucia.

Najlepsze techniki i ćwiczenia relaksacyjne

 

Aktywność fizyczna

W walce z PTSD ogromną rolę może odegrać aktywność fizyczna, która podobnie jak relaksacja pomaga zredukować stres, oderwać myśli i rozluźnić organizm. Długotrwały stres pogarsza nasze samopoczucie i odporność, a ruch, zwłaszcza na świeżym powietrzu, pomaga w poprawie naszego funkcjonowania.

Gdzie szukać pomocy?

Wiele osób nie wie, że istnieje coś takiego jak zespół stresu pourazowego i nie szuka pomocy, a swoje problemy wiąże z pogarszającym się stanem zdrowia fizycznego lub psychicznego.

PTSD bywa również traktowana przez pacjentów jako choroba wstydliwa, dlatego też wielu z nich nie zgłasza się do lekarza.

W tym przypadku ważne jest tzw. „uważne czekanie”, które polega na samoobserwacji. Jeśli zaczynamy się czuć lepiej bez niczyjej pomocy, a objawy powoli ustępują to zazwyczaj nie jest konieczna pomoc specjalisty. Jeśli natomiast nie ma poprawy lub objawy nasilają się konieczna jest wizyta u terapeuty.

Szukanie pomocy można zacząć od wizyty u lekarza rodzinnego, który skieruje nas do specjalisty lub udać się bezpośrednio do Poradni Zdrowia Psychicznego, psychiatry lub psychologa, który pomoże ocenić skalę problemu i wprowadzi odpowiednie leczenie. Wizyta u tych specjalistów nie wymaga skierowania. Często niezbędne jest tzw. przepracowanie trudnych emocji i problemów.

Jak widać zespół stresu pourazowego to bardzo złożone schorzenie, które może mieć różne stopnie nasilenia i wiązać się z wieloma innymi zaburzeniami, jak choćby ze wspomnianą depresją.

Dlatego tak ważna jest wczesna interwencja w sytuacji, gdy dostrzegamy, że objawy nie ustępują i nie wiemy, jak poradzić sobie bez pomocy specjalisty.

Źródła

• Lewis S.j., i in., (2019), The epidemiology of trauma and post-traumatic stress disorder in a representative cohort of young people in England and Wales, Lancet Psychiatry; 2019; 247-56.
• Sareen J. (2014). Posttraumatic stress disorder in adults: impact, comorbidity, risk factors, and treatment, Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie, 59(9), 460–467. https://doi.org/10.1177/070674371405900902.
• Miao, X. R., Chen, Q. B., Wei, K., Tao, K. M., & Lu, Z. J. (2018). Posttraumatic stress disorder: from diagnosis to prevention, Military Medical Research, 5(1), 32. 
• Lancaster, C. L., Teeters, J. B., Gros, D. F., & Back, S. E. (2016). Posttraumatic Stress Disorder: Overview of Evidence-Based Assessment and Treatment, Journal of clinical medicine, 5(11), 105. 
• Strelau, J., (2002), Kwestionariusz PTSD – wersja czynnikowa (PTSD-C): konstrukcja narzędzia do diagnozy głównych wymiarów zespołu stresu pourazowego, Przegląd Psychologiczny, 2020, Tom 45, Nr 2, 149-176.
• Gulcz, M., Polak, M., (2002), Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu wybranych zaburzeń lękowych: zespołu lęku napadowego i PTSD, Nowiny Psychologiczne, 2, 2002.
• Valiente-Gómez, A., Moreno-Alcázar, A., Treen, D., Cedrón, C., Colom, F., Pérez, V., & Amann, B. L. (2017). EMDR beyond PTSD: A Systematic Literature Review, Frontiers in psychology, 8, 1668.