Fobia – objawy, rodzaje i leczenie

Fobie zalicza się do zaburzeń lękowych, w których typowym objawem jest lęk przed konkretną, sytuacją (ale też zjawiskiem, przedmiotem).

Istotne jest przy tym to, że przyczyna fobii w praktyce jest niegroźna, z czego osoba cierpiąca na to zaburzenie zdaje sobie sprawę.

Na fobie cierpią przedstawiciele wszystkich warstw społecznych, a także grup narodowościowych i kulturowych. 

Na tę przypadłość dwukrotnie częściej cierpią kobiety niż mężczyźni, a przyczyna tego stanu rzeczy pozostaje nieznana.

Czy masz fobię? Bezpłatny test online

Przyczyny fobii

Podobnie jak w  przypadku większości innych problemów lękowych, trudno jest dokładnie określić, co jest przyczyną fobii.

Z punktu widzenia psychologii ewolucyjnej na przykład lęk przed wężem, pająkiem czy wysokością oraz błyskawiczna reakcja (gotowość „walcz lub uciekaj”) gwarantowały przetrwanie w groźnym środowisku.

Według tej teorii fobia to pozostałość po takich atawistycznych lękach i nadmierna wrażliwość układu nerwowego, która kiedyś umożliwiała przetrwanie.

Wielu badaczy wskazuje na genetyczne dziedziczenie lęków – badano bliźnięta z zaburzeniami lękowymi i u bliźniąt jajowych zgodność była większa niż u dwujajowych, przy czym prawdopodobieństwo pojawienia się fobii wśród krewnych jest wyższe niż wśród osób niespokrewnionych.

Także fakt, że pacjenci reagują na leki regulujące poziom neuroprzekaźników świadczy o biologicznym podłożu zjawiska.

Przez wiele lat przychylano się do teorii, że wszelkie zaburzenia lękowe są wynikiem traumy doznanej w dzieciństwie lub błędów wychowawczych. Nadal wielu lekarzy uznaje to za najistotniejszy czynnik choć badania są tutaj niejednoznaczne.

Jak pokonać lęk?

Najczęstsze objawy fobii

Objawy zaburzeń lekowych a więc również fobii można podzielić na dwie kategorie: emocjonalno-poznawcze i fizyczne.

Ich występowanie i stopień nasilenia zależy od rodzaju fobii i umiejętności radzenia sobie z nim.

Objawy emocjonalno-poznawcze fobii

• narastający niepokój,
• stałe uczucie napięcia,
• problemy z koncentracją,
• nerwowe reakcje na niewielkie bodźce,
• stały stan gotowości,
• nadmierna czujność i oczekiwanie na oznaki zagrożenia,
• myślenie katastroficzne,
• drażliwość,
• trudności z zasypianiem, bezsenność,
• „uciekanie” myśli, ktoś jest „nieobecny duchem”,
• nagłe uczucie paniki,
• uczucie utraty kontroli,
• poczucie oderwania i nierealności.

Objawy fizyczne fobii

• przyspieszone bicie serca,
• palpitacje, kołatanie serca,
• skurcz żołądka, ból,
• nudności,
• duszność,
• zawroty głowy,
• ból głowy,
• hiperwentylacja,
• błyski przed oczami, dzwonienie w uszach, dreszcze,
• napięcie mięśni i związanym z tym ból,
• zmęczenie,
• senność.

Ponieważ wiele z tych objawów może być też sygnałem, że pojawiła się inna choroba (na przykład ból w klatce piersiowej może oznaczać, że zaczynają się problemy kardiologiczne), konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem, który wykluczy inne choroby.

Diagnoza fobii

Aby fobia została zdiagnozowana, musisz się zgadzać z przynajmniej jednym stwierdzeniem z poniższych:

• doświadczasz silnego niepokoju w reakcji na kontakt z tym, co jest przyczyną lęku,
• denerwujesz się na samą myśl, że musisz się z tym zmierzyć (także na widok fotografii),
• lęk jest poza kontrolą, czasem do tego stopnia, że przypomina atak paniki,
• unikanie przyczyny lęku w jakiś sposób zmienia życie na niekorzyść.

Terapeuta pomaga ocenić, czy strach jest już fobią, czy leży w granicach normy.

Rodzaje fobii

Ponieważ obiektem fobii może być w zasadzie wszystko, ich liczba jest niemal nieograniczona. 

Fobie dzieli się na specyficzne i sytuacyjne.

Fobie specyficzne (dawniej nazywane prostymi) związane są z lękiem przed jakąś jedną rzeczą. Fobie zwykle należą do następujących kategorii:

Fobie związane ze zwierzętami:

• wężami (odidiofobia),
• pająkami (arachnofobia),
• szczurami (muzofobia),
• psami (kynofobia),
• kotami (ailurofobia).

Fobie dotyczące środowiska naturalnego:

• lęk wysokości (akrofobia),
• lęk przed burzą (brontofobia),
• strach przed ciemnością (nyktofobia),
• strach przed powietrzem, wiatrem, pionowym poruszaniem się (aerofobia).

Fobie związane z medycyną:

• lęk przed widokiem krwi (hemofobia),
• strach przed dentystą (dentofobia),
• lęk przed ciążą i porodem (tokofobia).

Fobie sytuacyjne:

• lęk przed zamkniętymi i ciasnymi przestrzeniami (klaustrofobia),
• lęk przed dotknięciem (hafefobia),
• lęk przed lataniem samolotem (awiofobia),
• lęk przed prowadzeniem samochodu (amaksofobia).

Inne, nietypowe fobie:

• lęk przed liczbą 666 (heksakosjoiheksekontaheksafobia),
• strach przed długimi słowami (hippopotomonstroseskuipedaliofobia),
• strach przed klaunami (koulrofobia),
• lęk przed masłem orzechowym przyklejonym do podniebienia (arachibutyrofobia),
• lęk przed papierem (papirofobia),
• strach związany z drapaniem lub byciem zadrapanym (amychofobia),
• strach przed byciem pogrzebanym żywcem (tafefobia),
• strach przed seksem (genofobia),
• strach przed serem (turofobia).

Trochę odmiennym rodzajem lęków są fobia społeczna i agorafobia.

Fobia społeczna

Jest to lęk przed sytuacjami społecznymi (należy ją odróżniać od antropofobii – lękiem przed ludźmi w ogóle) – pojedynczymi, takimi jak konieczność publicznego przemawiania, ale też każdą sytuacją, w której jest się ocenianym lub choćby tylko obserwowanym przez innych.

Istnienie tak nasilonej obawy związanej z ekspozycją na innych ludzi i możliwą oceną z ich strony, sprawia, że dochodzi do unikania takich sytuacji.

To z kolei jest przyczyną znacznego upośledzenia funkcjonowania w szkole, pracy, aktywności towarzyskiej.

Agorafobia

To fobia, która często towarzyszy napadom paniki (lub ataki paniki towarzyszą agorafobii). Tym, co wyzwala lęk, jest przebywanie w tłumie lub ciasnych pomieszczeniach.

Osoby z tym zaburzeniem w równej mierze jak samego tłumu obawiają się ataku w tłumie i tego całego zamieszania, jaki to spowoduje.

Stąd unikają sklepów, placów, zatłoczonych ulic, ale także otwartych przestrzeni, samodzielnego podróżowania, itp.

Leczenie fobii

Ze względu na nie do końca poznane przyczyny fobii nie ma też jednej metody ich leczenia.

Można stosować farmakoterapię (szczególnie w przypadku fobii społecznej czy agorafobii), jednak koniecznie należy ją łączyć z psychoterapią.

Podobnie jest w przypadku fobii specyficznych. Do ich leczenia często poleca się terapię behawioralną lub poznawczo-behawioralną.

Najlepsze sposoby na nerwicę?

Terapia behawioralna

W odniesieniu do fobii specyficznych często stosuje się technikę, którą nazwano systematyczną desensytyzacją. Łączy się ją z treningiem relaksacyjnym.

Technika ta polega na redukowaniu intensywności reakcji poprzez stopniowe konfrontowanie ze złagodzoną wersją tego, co jest przyczyną lęku. Początkowo dzieje się to w wyobraźni, potem w rzeczywistości. W trakcie terapii oceniany jest poziom dyskomfortu.

Ciekawym sposobem desensytyzacji jest zastosowanie rzeczywistości wirtualnej (virtual reality).

Pozwala ona na ukazywanie pacjentowi w sposób kontrolowany różnych wirtualnych scen, które zawierają czynnik fobiotwórczy. Pozwala to na stopniowe odwrażliwienie.

Inna technika – implozywna, zwana flooding (zanurzenie), zamiast stopniowego przyzwyczajania, proponuje bezpośrednie zetknięcie się ze źródłem lęku i zmierzenie z nim.

W czasie trwania tej terapii konfrontacyjnej może dojść do wystąpienia bardzo silnych objawów lęku. Jednak ustępuje on samoistnie, a świadomość, że udało się to przeżyć, dodaje wiary we własne siły i pozwala radzić sobie w naturalnych sytuacjach.

Technika stopniowej ekspozycji (Gradual Exposure Therapy) zaczyna się od analizy lęku i stworzenia listy sytuacji lękowych. Następnie wielokrotnie jest powtarzana ekspozycja na sytuację lękową. Nie można jej uniknąć. Ponawiana jest aż do wygaśnięcia reakcji lękowej.

Modelowanie – w tej technice, po ustaleniu celu terapii, następuje pokazanie przez terapeutę prawidłowego zachowania w sytuacji lękowej. Pacjent próbuje to powtórzyć. Poziom trudności zachowań stopniowo się zwiększa.

Technika poznawcza polega na objaśnieniu pacjenta, jak przebiega napad lęku i opracowaniu strategii myślenia, dzięki którym może on uspokoić sam siebie.

Rozsądek zwycięża nad tym, co nieświadome, a automatyczne reakcje zostają podporządkowane świadomości pacjenta. Stosuje się ją częściej w fobii społecznej i agorafobii.

Leki stosowane w leczeniu fobii

Jest wiele leków, które mają działanie przeciwlękowe.

Stosuje się je głównie w terapii fobii społecznej i agorafobii, w fobiach specyficznych, które nie utrudniają aż w takim stopniu życia, rzadziej. Leki przeciwlękowe (anksjolityczne), to:

• stosowane doraźnie benzodiazepiny,
• stosowane w leczeniu lęku scenicznego (lęku przed wystąpieniami publicznymi) beta-adrenolityki,
• leki należące do grupy selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI),
• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD),
• selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI),
• odwracalne inhibitory MAO
• Buspiron – lek o długotrwałym wpływie przeciwlękowym.

Czy z fobią można sobie poradzić samodzielnie?

W przypadku fobii specyficznej można też próbować radzić sobie samemu. Wymaga to jedynie czasu, cierpliwości i ćwiczeń.

Jak to zrobić?

Przyjrzyjmy się temu na przykładzie arachnofobii:

• Naucz się technik relaksacyjnych, które pozwolą Ci zapanować nad emocjami. Ćwicz głębokie oddechy, wizualizację – wszystko, co może sprawić, że nauczysz się odprężać.
• Po takim ćwiczeniu zastanów się, dlaczego boisz się pająków. Wypisz, jakie ich cechy uważasz za odrażające czy groźne. Zweryfikuj – czy te informacje są prawdziwe?
• Dowiedz się czegoś więcej o pająkach, ich roli, pożyteczności – próbuj negatywne myśli o nich zastępować pozytywnymi przekonaniami i prawdziwymi informacjami. Stwórz nowe wzorce myślowe dotyczące pająków.
• Po takim przygotowaniu i zrelaksowaniu się, próbuj kolejnych kroków:
  • wyobrażać sobie pająka,
  • patrzeć na jego zdjęcie,
  • oglądać filmy z pająkami,
  • znaleźć pająka,
  • złapać go do szklanki, obserwować, dotknąć.

Zacznij od pierwszego kroku i powtarzaj go tak długo, aż przestaniesz się bać, dopiero wtedy przejdź do kolejnego.

Zaangażuj się, nie rezygnuj, ćwicz aż zdobędziesz kontrolę nad lękiem. Fobia to lęk, który możesz przezwyciężyć.

Źródła

• Albakri G, Bouaziz R, Alharthi W, Kammoun S, Al-Sarem M, Saeed F, Hadwan M. Phobia Exposure Therapy Using Virtual and Augmented Reality: A Systematic Review. Applied Sciences. 2022; 12(3):1672. https://doi.org/10.3390/app12031672
• Almeida, A. G.-. de ., Araujo Filho, G. M. de ., Berberian, A. de A., Trezsniak, C., Nery-Fernandes, F., Araujo Neto, C. A., Jackowski, A. P., Miranda-Scippa, Â., & Oliveira, I. R. de .. (2013). The impacts of cognitive-behavioral therapy on the treatment of phobic disorders measured by functional neuroimaging techniques: a systematic review. Brazilian Journal of Psychiatry, 35(Braz. J. Psychiatry, 2013 35(3)), 279–283. https://doi.org/10.1590/1516-4446-2012-0922
• Alves F, Figueiredo DV, Vagos P. The Prevalence of Adolescent Social Fears and Social Anxiety Disorder in School Contexts. Int J Environ Res Public Health. 2022 Sep 30;19(19):12458. doi: 10.3390/ijerph191912458. PMID: 36231757; PMCID: PMC9566153.
• de Vries, Y.A., Al-Hamzawi, A., Alonso, J. et al. Childhood generalized specific phobia as an early marker of internalizing psychopathology across the lifespan: results from the World Mental Health Surveys. BMC Med 17, 101 (2019). https://doi.org/10.1186/s12916-019-1328-3
• Domschke, Katharina, Fear and Anxiety—Distinct or “Kindred” Phenomena?, Biological Psychiatry: Global Open Science, Volume 2, Issue 4, 314 – 315
• Eaton WW, Bienvenu OJ, Miloyan B. Specific phobias. Lancet Psychiatry. 2018 Aug;5(8):678-686. doi: 10.1016/S2215-0366(18)30169-X. PMID: 30060873; PMCID: PMC7233312.
• Liu, X., Klugah-Brown, B., Zhang, R. et al. Pathological fear, anxiety and negative affect exhibit distinct neurostructural signatures: evidence from psychiatric neuroimaging meta-analysis. Transl Psychiatry 12, 405 (2022). https://doi.org/10.1038/s41398-022-02157-9
• Maren Klingelhöfer-JensMana R EhlersManuel KuhnVincent KeyaniyanTina B Lonsdorf (2022) Robust group- but limited individual-level (longitudinal) reliability and insights into cross-phases response prediction of conditioned fear eLife 11:e78717.
• Święcicki Ł., (2013), Praktyczne aspekty farmakoterapii lęku – pozycja opripramolu, Instytut Psychiatrii i Neurologii, II Klinika Psychiatryczna w Warszawie, tom 10, nr 2, 63-66.
• Popiel A., Pragłowska E., (2009), Psychoterapia poznawczo-behawioralna – praktyka oparta na badaniach empirycznych, Psychiatria w Praktyce Klinicznej, tom 2, nr 3, 146-155.
• Pawłowski B., (2009), Psychologia ewolucyjna – nauka o adaptacjach i ewolucyjnej inercji ludzkiego umysłu, Kosmos, 2009, 58: 573-583.
• Pachana NA. i in., (2007), Leczenie specyficznej fobii u osób starszych, Interwencje kliczniczne dotyczące starzenia się, 2(3), 469-476.
• Raeder, F., Merz, C.J., Margraf, J. et al. The association between fear extinction, the ability to accomplish exposure and exposure therapy outcome in specific phobia. Sci Rep 10, 4288 (2020). https://doi.org/10.1038/s41598-020-61004-3
• Garcia R., (2017), Neurobiology of fear and specific phobias, Learning & Memory, 24(9), 462-471.
• Campos D., i in., (2019), Efficacy of an internet-based exposure treatment for flying phobia (NO-FEAR Airlines) with and without therapist guidance: a randomized controlled trial, BCM Psychiatry 19, 86 (2019).