
Problemy w pracy, szybkie tempo życia, nieprzewidziane sytuacje.
Czujesz, że czasami nie masz już siły, by walczyć z tym ciągłym napięciem?
Jak pokonać stres, zanim odbierze Ci radość i zdrowie?
Zobacz, jakie kroki możesz podjąć, by skutecznie złagodzić presję dnia codziennego i odzyskać kontrolę nad swoim życiem.
Nie każdy stres jest zły – przyczyny stresu
Stres to naturalna reakcja organizmu na wyzwania, zagrożenia czy presję.
Jest nam potrzebny, bo pomaga radzić sobie w trudnych sytuacjach – mobilizuje ciało i umysł do działania.
Dzięki niemu jesteśmy bardziej skoncentrowani i gotowi do podjęcia szybkich decyzji, co było kluczowe dla przetrwania naszych przodków.
Jednak stres nie zawsze działa na naszą korzyść. W krótkim okresie, podnosi poziom adrenaliny i kortyzolu, przyspiesza bicie serca, podnosi ciśnienie krwi, napina mięśnie – przygotowując nas do reakcji „walcz lub uciekaj”.
Problem pojawia się, gdy stres staje się przewlekły. Wówczas organizm nie może odpocząć, co prowadzi do zmęczenia, problemów ze snem, spadku odporności, a nawet poważnych chorób.
Psychicznie stres objawia się niepokojem, rozdrażnieniem, a czasem poczuciem bezradności.
Krótkotrwały stres motywuje, ale gdy trwa zbyt długo (stres chroniczny) lub jest zbyt intensywny (stres traumatyczny), może zdominować nasze życie, obniżając samopoczucie i zdolność do radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami.
Czym jest stres chroniczny?
Stres chroniczny to długotrwały stan napięcia, który utrzymuje się przez tygodnie, miesiące, a nawet lata.
W przeciwieństwie do krótkotrwałego stresu, który mobilizuje organizm do działania w sytuacjach nagłych, stres chroniczny nie daje możliwości odpoczynku.
Organizm stale pozostaje w stanie gotowości, co negatywnie wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne.
Podczas stresu chronicznego organizm nieustannie produkuje hormony stresu, takie jak kortyzol i adrenalina.
Z czasem prowadzi to do wyczerpania zasobów energetycznych, osłabienia układu odpornościowego, zaburzeń snu, a także problemów z koncentracją i pamięcią.
Stres chroniczny może być przyczyną poważnych schorzeń, takich jak choroby serca, nadciśnienie, depresja czy zaburzenia lękowe.
Czynniki wywołujące stres chroniczny mogą być różne: codzienne problemy w pracy, trudności finansowe, toksyczne relacje czy długotrwałe poczucie niepewności.
Czym jest stres traumatyczny?
Stres traumatyczny to intensywna reakcja psychiczna i fizyczna na niezwykle trudne lub szokujące wydarzenia, które wykraczają poza normalne doświadczenia życiowe.
Może pojawić się po przeżyciu traumatycznych sytuacji, takich jak wypadek, przemoc, katastrofa naturalna, śmierć bliskiej osoby, a także wojna.
W takich momentach organizm jest przeciążony silnymi emocjami i nie jest w stanie szybko powrócić do równowagi.
Podczas stresu traumatycznego organizm reaguje podobnie jak w przypadku innych form stresu – uwalniane są hormony stresu, takie jak adrenalina i kortyzol. Jednak w tym przypadku reakcja jest wyjątkowo intensywna i długotrwała.
Osoba doświadczająca stresu traumatycznego może przeżywać nawracające koszmary, flashbacki (nagłe przypomnienia wydarzenia), uczucie odrętwienia emocjonalnego czy silny lęk.
Stres traumatyczny często prowadzi do poważniejszych zaburzeń psychicznych, takich jak zespół stresu pourazowego (PTSD), który wpływa na zdolność do normalnego funkcjonowania w codziennym życiu.
Osoby, które doświadczyły traumy, mogą mieć trudności z radzeniem sobie ze swoimi emocjami, unikać sytuacji przypominających traumę oraz odczuwać długotrwałe napięcie i lęk.
W przypadku stresu traumatycznego bardzo ważne jest, aby szukać profesjonalnej pomocy, aby móc przetworzyć bolesne doświadczenia i odzyskać kontrolę nad swoim życiem.
Kiedy stresu jest zbyt dużo… objawy i skutki stresu
Stres to stan obejmujący cały organizm. Odpowiedzią na niego jest uruchomienie funkcji regulacyjnych psychiki.
Objawy fizjologiczne przedłużającego się stresu, czyli dystresu, to:
- bóle: głowy, żołądka, mięśni,
- problemy gastryczne – biegunka, zaparcia,
- nudności, wymioty,
- ucisk w klatce piersiowej,
- przyspieszone tętno,
- drżenie rąk,
- tiki nerwowe,
- spadek libido,
- spadek odporności i związane z tym częste przeziębienia.
Jak wspomniano, stres wpływa również na psychikę. Może być przyczyną dwóch, bardzo silnych reakcji: lęku lub gniewu, ale także takich symptomów, jak:
- uczucie niepokoju,
- rozdrażnienie, podenerwowanie, zniecierpliwienie,
- utrata kontroli nad emocjami, wybuchowość,
- onieśmielenie, zakłopotanie,
- nadmierne pobudzenie, niemożność zrelaksowania się,
- zmienność nastrojów, wpadnie ze skrajności w skrajność,
- utrata umiejętności cieszenia się, poczucie bycia nieszczęśliwym,
- obniżenie poziomu zdolności poznawczych – problemy z pamięcią, mało elastyczne podejście do problemów, spadek kreatywności – powielanie znanych rozwiązań i zachowań,
- trudności z koncentracją uwagi, gonitwa myśli,
- nieadekwatna ocena sytuacji, trudności w ocenianiu konsekwencji i następstw,
- trudności z podejmowaniem decyzji.
Z powodu tak licznych objawów fizjologicznych i psychologicznych, stres wpływa na dobrobyt całego organizmu. Jeśli dystres utrzymuje się długo może prowadzić do licznych zaburzeń – zarówno w pracy naszego ciała (np. problemy sercowe), jak i psychiki (np. zaburzenia nerwicowe).
Jak rozpoznać nerwicę?Techniki radzenia sobie ze stresem
Techniki na to, jak pokonać stres można podzielić na 2 grupy:
- techniki, dzięki którym stres postrzegany jest w inny sposób, a znaczenie bodźców zostaje zmienione, ćwiczenia poznawcze, które pomagają zmienić sposób myślenia, postrzegania rzeczywistości, ale też wprowadzenie fizycznych zmian,
- unikanie sytuacji i bodźców, które stres wywołują.
Strategie unikowe, czy zaprzeczanie, zwykle oceniane są jako niewłaściwe podejście do stresu – zdecydowanie zaleca się skonfrontowanie z problemem.
Jednak są takie sytuacje, w których strategia unikowa może okazać się najlepszym rozwiązaniem.
Jeżeli czynnikiem stresującym jest hałas, złe oświetlenie, niewygoda – najlepszym sposobem będzie uniknięcie tych czynników poprzez zmianę środowiska: wygłuszenie pomieszczenia, założenie słuchawek izolujących od dźwięków, montaż rolet, zmiany wprowadzone na stanowisku pracy.
Czasami trzeba podjąć bardziej drastyczne decyzje – takie, jak zmiana pracy, przeprowadzka czy zakończenie znajomości z człowiekiem, który ma na Ciebie wyraźnie niekorzystny wpływ.
Jak pokonać stres – domowe sposoby na stres
Na szczęście, istnieje wiele skutecznych technik radzenia sobie z codziennym stresem – listę wielu z nich znajdziesz poniżej.
Pamiętaj jednak, że długo utrzymujący się stres może mieć negatywny wpływ na Twój organizm i dobrobyt psychiczny.
Jeśli czujesz, że samemu nie dajesz sobie rady – nie obawiaj się zgłosić się po pomoc do specjalisty.
Dieta antystresowa – jak dbać o zdrowie, aby lepiej radzić sobie ze stresem?
Nasz organizm ma wbudowane mechanizmy, które pomagają nam radzić sobie ze stresem.
Nazywa się je układem antystresowym, który działa równolegle z układem stresogennym, utrzymując równowagę.
Chociaż nie na wszystko mamy wpływ – jak np. wydzielanie oksytocyny czy funkcjonowanie ciała migdałowatego – nasz ogólny stan zdrowia odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu stresem.
Im lepiej dbamy o swoje ciało, tym skuteczniej radzi sobie ono z napięciami dnia codziennego.
Oto kilka ważnych elementów, które pomogą Ci utrzymać organizm w formie i zwiększą odporność na stres:
- Dieta – To, co jesz, ma bezpośredni wpływ na Twoje samopoczucie. Bogata w odpowiednie składniki odżywcze dieta, szczególnie zawierająca magnez i kwasy omega-3 pomaga stabilizować nastrój i wspiera funkcjonowanie układu nerwowego.
- Aktywność fizyczna – Nawet 30 minut spaceru na świeżym powietrzu może poprawić nastrój i obniżyć poziom stresu. Jeśli masz więcej czasu, spróbuj intensywnych ćwiczeń, takich jak bieganie czy pływanie, które pomagają rozładować napięcie. Ponadto, regularne ćwiczenia zwiększają poziom endorfin – hormonów szczęścia.
- Nawodnienie – Odwodnienie może prowadzić do zmęczenia, problemów z koncentracją i zwiększonego uczucia stresu. Zamiast słodkich napojów wybieraj wodę, a jeśli masz ochotę na coś ciepłego, sięgnij po napary ziołowe, takie jak rumianek, który ma działanie uspokajające.
- Sen – Właściwa ilość snu to klucz do regeneracji. Przewlekły brak snu sprawia, że organizm jest bardziej podatny na stres. Jeśli masz trudności z zasypianiem, wypróbuj wieczorne rytuały relaksacyjne – ciepła kąpiel, ograniczenie ekspozycji na ekrany czy krótka sesja medytacyjna mogą pomóc w zasypianiu.
Używki również mają duży wpływ na to, jak radzimy sobie ze stresem!
- Kofeina – poranna kawa może dać zastrzyk energii i poprawić nastrój, ale pamiętaj, aby nie przesadzać. Zbyt duża ilość kofeiny może prowadzić do nadmiernego pobudzenia, drżenia rąk i problemów ze snem. Jeśli pijesz kawę, postaraj się ograniczyć jej ilość do dwóch filiżanek dziennie i zawsze pamiętaj o piciu wody.
- Alkohol – choć może wydawać się dobrym sposobem na rozluźnienie, w dłuższej perspektywie tylko pogarsza sytuację. Regularne sięganie po alkohol w chwilach stresu może prowadzić do uzależnienia, a zamiast rozwiązywać problemy, jeszcze je pogłębia. Warto znaleźć inne sposoby na relaks, np. rozmowę z bliskimi, medytację lub hobby, które daje satysfakcję.
- Nikotyna – choć powszechnie kojarzona z chwilowym uspokojeniem, paradoksalnie podnosi poziom stresu. Palenie papierosów powoduje szybki wzrost tętna i ciśnienia krwi, co przyczynia się do zwiększenia uczucia napięcia. Osoby palące często sięgają po papierosy, aby „uspokoić nerwy”, ale w rzeczywistości nikotyna tylko chwilowo maskuje objawy stresu, a długoterminowo je nasila. Rzucenie palenia, choć nie jest łatwe, ma długofalowe korzyści nie tylko dla zdrowia fizycznego, ale także dla samopoczucia psychicznego.
Odpoczywaj regularnie
Idziesz na spotkanie z przyjaciółmi, ale co chwilę sprawdzasz telefon, odczytujesz maile.
Przerywasz oglądanie filmu i odczytujesz sms-a. Łapiesz się na tym, że w czasie relaksującej kąpieli zaczynasz myśleć o swoim problemie w pracy…
Nawet jeżeli postanowisz sobie, że właśnie jest czas na odpoczynek i decydujesz się „nic nie robić”, to nie zawsze się udaje.
Zmuszenie ciała do leżenia jest łatwe. Znacznie trudniej jest zmusić do odpoczynku własny mózg.
Każdy ma swojego wewnętrznego „szefa” – poczucie odpowiedzialności, wewnętrzną motywację, własnego krytyka – nazywamy to różnie. Jest to nasza siła, dzięki której potrafimy zmusić się do wykonania nawet nudnych czy przykrych obowiązków.
Jednak pielęgnowanie jej w sobie może też doprowadzić do tego, że w czasie odpoczynku pojawiają się kontrolujące i uniemożliwiające rozluźnienie myśli.
Sprawdzone sposoby, które ułatwiają rozluźnienie się, to:
- Słuchanie muzyki lub wsłuchiwanie się w odgłosy przyrody, ponieważ muzyka ma wpływ na samopoczucie człowieka, to jej słuchanie pozwala na uspokojenie się, rozluźnienie w sytuacji nasilonego stresu. Słuchanie muzyki poprawia nastrój i dostarcza pozytywnych przeżyć. Czasami pomaga również w rozładowaniu napięcia, szczególnie gdy towarzyszy jej taniec lub relaksującą kąpiel. Odsunąć od siebie niespokojne myśli pomaga też słuchanie dźwięków natury – tych prawdziwych lub z odpowiednio przygotowanych nagrań relaksacyjnych.
- Kąpiel albo masaż z dodatkiem olejków aromatycznych ułatwi rozluźnienie napiętych całodziennym stresem mięśni. Olejki eteryczne z pomarańczy, lawendy, melisy mają własności uspokajające i kojące nerwy, dlatego warto z nich korzystać przygotowując relaksującą kapiel.
- Czas spędzony na świeżym powietrzu. Przebywanie na łonie natury działa terapeutycznie. Spacer w parku lub w lesie pozwala na zresetowanie myśli i naładowanie baterii. Nawet krótki kontakt z naturą może przynieść ulgę w trudnych chwilach.
- Prowadzenie dziennika. Pisanie o swoich myślach i uczuciach może pomóc w ich zrozumieniu i uporządkowaniu. Regularne zapisywanie, co nas stresuje, co sprawia przyjemność, a także momentów wdzięczności, pozwala lepiej zarządzać emocjami i poprawia samopoczucie.
- Praktykowanie hobby. Zajęcia, które sprawiają przyjemność, takie jak malowanie, gotowanie czy ogrodnictwo, mogą być doskonałym sposobem na odstresowanie. Czas spędzony na ulubionych zajęciach pozwala zapomnieć o codziennych zmartwieniach i przynieść radość.
- Spotkania z bliskimi. Czas spędzony z rodziną lub przyjaciółmi ma ogromne znaczenie dla naszego dobrostanu. Wspólne rozmowy, śmiech czy nawet milczenie w towarzystwie bliskich mogą przynieść poczucie wsparcia i zrozumienia, co w rezultacie łagodzi stres.
Pamiętaj też, aby regularnie znajdować czas na odpoczynek i „spuszczenie napięcia”.
Dłuższe wakacje raz do roku są ważne i pomagają wypocząć, ale niezwykle istotne jest także systematyczne znajdowanie odpoczynku na co dzień.
Technika relaksacji według Jacobsona
Celem technik relaksacyjnych jest wprowadzenie ciała w stan odprężenia poprzez zmniejszenie napięcia mięśni. Przyczyną tego napięcia jest nadmiar bodźców lub potrzeby, których zaspokoić w danej chwili nie można.
Według Jacobsona, aby doprowadzić do rozluźnienia, konieczny jest całkowity brak ruchu każdego mięśnia. Oczywiście, napinanie mięśni jest niezbędne, aby wykonywać różne prace i przemieszczać się, ale duża część napięcia mięśniowego jest zbędna i bezcelowa.
Nauka tej techniki polega na świadomym napinaniu, a następnie rozluźnianiu poszczególnych grup mięśni. Powtórzenie takich ćwiczeń setki razy, sprawia, że pojawia się niemal automatyczna umiejętność rozluźnienia mięśni, co pomaga pozbyć się napięcia.
Trening autogenny Schultza
Trening autogenny Schultza przeciwdziała zmęczeniu i ułatwia „regenerację” psychiczną. Obniża ogólne napięcie mięśni. Taki stan relaksu przyczynia się do tworzenia pozytywnego obrazu siebie poprzez akceptację i wiarę we własne siły.
Metoda ta polega na takim oddziaływaniu na własne ciało i psychikę, aby wyzwolić reakcję odprężenia. Nauka ćwiczeń składa się z kilku etapów:
- przyjęcie postawy, w której łatwiej o odprężenie – postawa bierna siedząca, leżąca lub półleżąca,
- koncentrowanie się na reakcjach ciała poprzez wywoływanie uczucia „ciężkich” rąk, nóg, całego tułowia,
- wyczuwanie własnego oddechu, wsłuchiwanie się w bicie serca – zwalnianie ich,
- sterowanie reakcjami organizmu, zmienianie rytmu pracy.
Techniki oddechowe
Techniki oddechowe pomagają na stres, ponieważ mają bezpośredni wpływ na układ nerwowy, a szczególnie na układ przywspółczulny, który odpowiada za stan relaksu i regeneracji.
Głębokie i kontrolowane oddechy spowalniają tętno, obniżają ciśnienie krwi i redukują poziom kortyzolu, hormonu stresu.
Dodatkowo, świadome oddychanie pomaga przekierować uwagę z negatywnych myśli i bodźców na fizjologiczne procesy w ciele, co przynosi uczucie spokoju i poprawia koncentrację.
To prosta, ale bardzo skuteczna metoda na odzyskanie kontroli nad emocjami i zredukowanie napięcia.
Oto kilka prostych technik oddechowych.
Oddech kwadratowy: to technika wykorzystywana przez sportowców i wojskowych do redukcji stresu i poprawy koncentracji. Aby go wykonać:
- Usiądź w wygodnej pozycji i zamknij oczy.
- Wdychaj przez nos przez 4 sekundy.
- Wstrzymaj oddech przez 4 sekundy.
- Wydychaj przez usta przez 4 sekundy.
- Ponownie wstrzymaj oddech przez 4 sekundy.
- Powtórz cykl przez kilka minut.
Technika 4-7-8: jest doskonałym sposobem na szybkie zrelaksowanie się, zwłaszcza przed snem.
- Usiądź lub połóż się w wygodnej pozycji.
- Wydychaj całkowicie powietrze przez usta, tworząc dźwięk „whoosh”.
- Zamknij usta i wdychaj przez nos przez 4 sekundy.
- Wstrzymaj oddech na 7 sekund.
- Wydychaj powietrze przez usta przez 8 sekund.
- Powtórz cykl cztery razy.
Oddech przeponowy: polega na używaniu przepony do głębokiego wdechu i wydechu. Aby go wykonać:
- Usiądź w wygodnej pozycji, zamknij oczy i połóż jedną rękę na brzuchu, a drugą na klatce piersiowej.
- Wdychaj powietrze przez nos, skupiając się na napełnieniu dolnej części płuc. Ręka na brzuchu powinna unosić się, podczas gdy ręka na klatce piersiowej pozostaje nieruchoma.
- Następnie wydychaj powietrze przez usta, zwracając uwagę na to, aby brzuch opadał. Powtórz ten proces przez kilka minut.
Zajmij czymś ręce
Ponieważ napięcie emocjonalne powoduje napięcie mięśni i odwrotnie, sposobem na zapanowanie nad jednym i drugim są różne „antystresowe” zabawki: piłeczki, kulki, ludziki.
Wykonane są z różnych materiałów, a ich ugniatanie i ściskanie to prosty osób na odreagowanie wewnętrznego napięcia.
Ta technika jest szczególnie przydatna, jeśli potrzebujesz doraźnie rozładować narastające napięcie.
Odreaguj
Szukasz sposobu na uwolnienie się od nagromadzonych emocji?
Jednym z najprostszych, a zarazem najbardziej intensywnych sposobów jest… krzyk.
Choć trudno znaleźć miejsce, gdzie można krzyczeć bez przeszkadzania innym, warto spróbować – czy to w lesie, w aucie, czy nawet do poduszki. Taki krótki moment intensywnej ekspresji może przynieść natychmiastową ulgę.
Jeśli krzyk nie jest dla Ciebie, sport również świetnie pomaga w odreagowywaniu stresu.
Trening bokserski, sztuki walki czy nawet energiczny bieg dają możliwość bezpiecznego wyrzucenia z siebie napięcia i frustracji.
Wysiłek fizyczny wyzwala endorfiny, które poprawiają nastrój i obniżają poziom stresu.
Inną opcją są dynamiczne aktywności, takie jak taniec, skakanie na skakance czy energiczne porządki.
Ważne, aby wybrać takie zajęcia, które nie tylko pozwolą Ci się rozładować, ale również nie zaszkodzą Tobie ani otoczeniu.
Dynamiczny ruch pozwala nie tylko odreagować, ale także skierować uwagę na coś, co daje poczucie kontroli i spokoju.
Przekonaj siebie
Autosugestia to wpływanie poprzez słowa wypowiadane głośno lub w myślach, a skierowanie do siebie samego.
Autosugestia powinna być pozytywna. Można w niej stosować stwierdzenia afirmacyjne, czyli powtarzanie pozytywnych stwierdzeń dotyczących samego siebie, w rodzaju „Potrafię to zrobić”, „Jestem silna/y”.
Takie stwierdzenia ułatwiają zmobilizowanie się i odnalezienie niezbędnej energii.
Warto mieć na uwadze, że negatywna sugestia wywiera równie silny wpływ.
Jeśli powtarzasz sobie „nie dam rady, nie potrafię, jestem do niczego” – trudniej w sobie odnaleźć siły niezbędne do wykonania zadania.
Staraj się unikać tego typu wewnętrznych rozmów jeśli je u siebie zauważysz.
Wsłuchaj się w siebie
Radzenia sobie z emocjami nie można rozpocząć bez uważnej obserwacji samego siebie i nauki rozpoznawania, a także nazywania uczuć. Umiejętność wyodrębnienia spośród szarpiących nami emocji jednej konkretnej, jest konieczne do tego, aby podjąć jakieś działanie.
Kiedy czujesz rosnące napięcie, odpowiedz sobie na pytanie „Co mnie denerwuje? Dlaczego jestem poirytowany? Co mnie niepokoi?”.
Czasem może się okazać, że przyczyna jest banalna i łatwo ją usunąć zapobiegając narastaniu napięcia.
Uczucia to także sposób poinformowania nas o naszych nie do końca uświadamianych potrzebach. Ich zaspokojenie obniża poziom odczuwanego stresu.
Przygotuj się wcześniej
Jeśli wiesz, że czeka Cię wyjątkowo stresująca sytuacja, możesz do niej przygotować się wcześniej.
Służy temu wizualizacja, czyli kolejne wyobrażanie sobie sytuacji – sekwencji obrazów, towarzyszących im zapachów, smaków.
Jeśli wizualizacja wywoła reakcję stresową, to jest to okazja do przeanalizowania uczuć i zapanowania nad nimi.
Wielokrotne odtwarzanie sytuacji w myślach, pozwoli też na oswojenie się z sytuacją – z czasem reakcja na nią stanie się coraz słabsza i kiedy przyjdzie czas zmierzyć się z rzeczywistością, nie będzie ona aż tak pobudzająca.
Medytuj
Jest wiele technik medytacyjnych. Mogą one towarzyszyć ćwiczeniom (takim jak joga) lub polegać na spokojnym oddychaniu (z liczeniem wdechów i wydechów, ale bez próby ingerowania w tempo czy długość), ograniczeniu wszelkiej aktywności i obserwowaniu swoich myśli.
Medytacja pomaga zrelaksować się, oderwać od stresującej sytuacji i nabrać do niej odpowiedniego dystansu.
Chociaż nie istnieje jeden, pewny i zawsze skuteczny sposób na radzenie sobie z sytuacjami, które stresują, warto wypróbować różne techniki, aby znaleźć taką, która nauczy nas, jak pokonać stres.
Podsumowanie
Stres to cichy wróg, który potrafi niepostrzeżenie wedrzeć się do naszego życia w nadmiernych ilościach i wpłynąć na całe samopoczucie – zarówno fizyczne, jak i psychiczne.
Co więcej, nierozładowywany stres lub stres rozładowywany w niezdrowy sposób może bezpośrednio prowadzić do szerokiej gamy zaburzeń i poważnych problemów ze zdrowiem.
Na szczęście istnieje szereg skutecznych technik na to, jak pokonać stres. Wypróbuj choć kilka propozycji wymienionych wyżej i poczuj, jak jakość Twojego życia zmienia sie na lepsze!
Źródła
- Grygorczuk, A. (2008). Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Psychiatria, 5(3), 111-115.
- Kader, J., Wiktor, M., & Borys, B. (2008). Psychosomatyczne reakcje na stres u pacjentów lekarza pierwszego kontaktu. Psychiatria, 5(3), 83-90.
- Ogińska-Bulik, N. (2009). Czy doświadczanie stresu może służyć zdrowiu?. In Polskie Forum Psychologiczne (Vol. 14, No. 1, pp. 33-45).
- Kaczmarska, A., & Curyło-Sikora, P. (2016). Problematyka stresu–przegląd koncepcji. Hygeia Public Health, 51(4), 317-321.
- Wrona-Polańska, H. (1999). Style radzenia sobie ze stresem a zdrowie.