Choroba psychiczna – rozpoznanie i rodzaje

Choroba psychiczna – to termin, który brzmi poważnie i może nawet nieco przerażać. Ale co dokładnie oznacza? 

Choroby psychiczne są tak samo realne jak fizyczne, a ich wpływ na codzienność jest ogromny, mimo że na pierwszy rzut oka wcale ich nie widać.

Przyjrzyjmy się więc temu, czym jest (a czym nie jest) choroba psychiczna, jakie stany się do niej zaliczają i czym się charakteryzują różne rodzaje chorób psychicznych.

Podaruj terapię w prezencie

Definicja choroby psychicznej

Jesteśmy przyzwyczajeni do pojęcia „zdrowia” i „choroby”, gdy rozmawiamy o stanie naszego organizmu. 

I choć nawet w przypadku ciała granica między zdrowiem i chorobą bywa trudna do uchwycenia, to w przypadku psychiki sprawa komplikuje się jeszcze bardziej.

Subiektywizm objawów

Diagnozy psychiatrycznej dokonuje się na podstawie subiektywnych doświadczeń i doniesień danej osoby.

Nie można np. pobrać próbki krwi i na podstawie wyników badania jej składu określić odstępstwa od normy.

Cienka granica między normą a chorobą

Kolejnym problemem jest fakt, że duża część objawów jest „normalna” do pewnego stopnia, a dopiero w nadmiarze (lub niedoborze) staje się symptomem choroby. 

Weźmy na przykład lęk. 

Każdy człowiek czasem go odczuwa. Chyba każdy zgodzi się, że nie oznacza to choroby psychicznej.

Wręcz przeciwnie – np. niepokój w sytuacji utraty pracy jest zdrową reakcją. 

Jeśli jednak ktoś odczuwa niepokój zbyt często i przed obiektami, które nie są zagrażające, to możemy już rozważać zdiagnozowanie zaburzenia lękowego.

Odstępstwo w drugą stronę również byłoby niepokojącym objawem – całkowity brak lęku, skłonność do niebezpiecznych i ryzykownych zachowań to także solidna wskazówka do diagnozy.

Większość symptomów psychicznych funkcjonuje w dokładnie taki sposób – optymalnym, zdrowym stanem jest balans. Nadmiar lub niedobór pewnych zjawisk prawie zawsze oznacza początki zaburzenia.

Więcej o stanach lękowych

Konsekwencje prawne diagnozy

Ważnym problemem przy diagnozowaniu zaburzeń psychicznych są konsekwencje prawne wynikające z orzeczenia choroby psychicznej.

Taka osoba, jeżeli np. dokonała jakiegoś czynu zabronionego prawnie, może być sądzona w inny sposób, niż osoba zdrowa. 

W prawie nazywa się to niepoczytalnością – biegli psychiatrzy sądowi i psychologowie określają, czy dana osoba mogła „w czasie czynu rozpoznać jego znaczenie lub pokierować swoim postępowaniem”. 

Jak można się domyślić, istnieje mnóstwo przypadków, w których przestępcy specjalnie chcieli zostać uznani za niepoczytalnych, aby zmienić możliwą karę sądu. 

Inne konsekwencje prawne mogą obejmować także choćby niemożność zawarcia małżeństwa oraz jego unieważnienie, czy nawet ubezwłasnowolnienie. 

Stygmatyzacja społeczna

Niemałym zagrożeniem jest także kulturowy i społeczny aspekt podejścia do zdrowia psychicznego.

Nadal można spotkać się z piętnowaniem osób chorych psychicznie (nawet jeśli uzyskują leczenie i są w stanie samodzielnie funkcjonować).

Prowadzi to też do unikania sięgania po pomoc (spotykania się ze specjalistami lub ukrywania u psychiatry lub psychoterapeuty części swoich objawów).

Definicje zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego

W psychologii i psychiatrii możemy spotkać się z trzema głównymi pojęciami związanymi ze stanem zdrowia psychicznego.

Są to: zdrowie, choroba i zaburzenie.

Zdrowie psychiczne – znaczenie

Najbardziej aktualną i powszechnie przyjmowaną definicją zdrowia psychicznego, jest ta stworzona przez WHO (Światową Organizację Zdrowia):

Zdrowie psychiczne to dobrostan, w którym jednostka realizuje swoje możliwości i potrafi poradzić sobie z różnorodnymi sytuacjami życiowymi, jest w stanie uczestniczyć w życiu społecznym oraz produktywnie pracować.

Oczywiście, prace nad tą definicją wciąż trwają – naukowcy proponują coraz nowsze i bardziej szczegółowe rozwiązania.

Panuje jednak dość duża zgoda co do tego, że zdrowie psychiczne nie objawia się jedynie pozytywnymi emocjami – zdrowe jest przeżywanie całego spektrum odczuć, a istotny jest wpływ samopoczucia psychicznego na realizowanie się i radzenie sobie z codziennymi wyzwaniami.

Choroba psychiczna – znaczenie

Pojęcie choroby psychicznej pojawiło się prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku – i już wtedy wzbudzało wiele emocji.

Używało się wtedy także takich określeń jak obłęd, czy obłąkanie.

W XX wieku na sile zaczął przybierać sprzeciw wobec pojęcia „choroby psychicznej”.

Przede wszystkim mówiono, że nie spełnia ona kryteriów rozumienia „choroby” w medycynie, ponieważ:

• zazwyczaj brakuje możliwości określenia przyczyny choroby
• brakuje określonej patogenezy (mechanizmu powstania i rozwoju choroby)
• niemożliwy jest do określenia jednolity obraz kliniczny (konkretnych objawów)
• w większości przypadków choroba psychiczna ma niemożliwy do przewidzenia przebieg
• brak jednolicie określonego postępowanie leczniczego

W tym okresie powstał nawet ruch antypsychiatrii, który zakładał, że w ogóle nie istnieje nic takiego jak choroba psychiczna.

Argumentowano, że zaburzenia zachowania są efektem przebywania w szkodliwych warunkach szpitali psychiatrycznych.

Ruch ten cieszył się dużym zainteresowaniem i poparciem (także w Polsce) szczególnie w latach 60’ i 70’ XX wieku.

Ta ostra krytyka zmusiła psychiatrów i psychologów z całego świata, do wytężonej pracy nad nazewnictwem i uściśleniem kryteriów diagnostycznych. 

Zaburzenie psychiczne – znaczenie

Najbardziej spektakularnymi efektami tych prac było powstanie dwóch największych i najważniejszych podręczników diagnostycznych:

• DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) wydany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (obecnie obowiązuje edycja, DSM-5),
• ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) wydany przez Światową Organizację Zdrowia (obecnie aktualna jest edycja dziesiąta, ICD-10) 

W żadnej z tych dwóch publikacji pojęcie „choroby psychicznej” w ogóle nie występuje.

Zastąpiono je bardziej neutralną nazwą „zaburzenie psychiczne”.

Oczywiście, nie jest to koniec prac nad definicją zdrowia psychicznego i jego ubytków.

Nadal panuje także pewien chaos – choć większość publikacji używa terminu „zaburzenia psychicznego”, pojęcie choroby dalej się zdarza.

Czym się różni zaburzenie psychiczne od choroby psychicznej?

Choroba psychiczna i zaburzenie psychiczne to terminy, które często używane są zamiennie, ale różnią się znaczeniem. 

Dawniej mówiono o chorobie psychicznej określając różne problemy z psychiką.

Jednak ten termin budził wiele kontrowersji, dlatego z czasem zastąpiono go bardziej neutralnym pojęciem „zaburzenia psychicznego”.

Obecnie specjaliści wolą używać terminu „zaburzenie”, by dokładniej oddać naturę problemu i uniknąć mylących skojarzeń.

Czym się różni choroba psychiczna od zdrowia psychicznego?

Choroba psychiczna to sytuacja, gdy problemy z myśleniem, emocjami lub zachowaniem utrudniają codzienne funkcjonowanie, powodują cierpienie i obniżają jakość życia. 

Można więc powiedzieć, że zdrowie psychiczne to równowaga, która pozwala radzić sobie z wyzwaniami, które stawia przed nami życie. Chorobą psychiczną jest zakłócenie tej równowagi.

Jak zachowuje się człowiek chory psychicznie?

Człowiek chory psychicznie może zachowywać się inaczej niż zwykle, co zależy od rodzaju i nasilenia choroby.

Objawy mogą obejmować nagłe zmiany nastroju, wycofanie społeczne, trudności z koncentracją, zmiany w zachowaniu i nawykach (jak zaburzenia snu czy apetytu), a także nieuzasadnione lęki lub myśli irracjonalne.

W poważniejszych przypadkach osoba może doświadczać halucynacji, urojeń, czy tracić kontakt z rzeczywistością. 

Symptomy choroby psychicznej są zależne od jej rodzaju – zupełnie inaczej zachowuje się człowiek z depresją, a inaczej ze schizofrenią. Krótką charakterystykę zaburzeń psychicznych znajdziesz w dalszej części artykułu.

Warto pamiętać, że objawy mogą różnić się także między różnymi osobami i stopniami nasilenia zaburzenia.

Ile ludzi choruje psychicznie? Jakie są najczęstsze zaburzenia psychiczne?

Szacuje się, że jedna na 8 osób zmaga się obecnie z zaburzeniem psychicznym.

Najpowszechniejszymi zaburzeniami psychicznymi są zaburzenia depresyjne i lękowe.

Test na depresję

Zaburzenia psychiczne (przegląd)

Poniższa klasyfikacja pochodzi z aktualnego, piątego wydania klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, DSM.

Przegląd ten umożliwia zrozumienie, w jakich obszarach diagnozowane są różne problemy ze zdrowiem psychicznym.

1. Zaburzenia neurorozwojowe 

Zaburzenia neurorozwojowe to problemy, które pojawiają się już na wczesnych etapach życia i wpływają na sposób, w jaki dziecko uczy się, komunikuje i reaguje na świat wokół siebie.

Oznacza to, że dzieci z tymi zaburzeniami mogą mieć trudności w codziennych sytuacjach, takich jak nauka, zabawa czy kontakty z innymi. 

Niektóre z zaliczanych do tej grupy zaburzeń, to:

• niepełnosprawność intelektualna
• zaburzenie ze spektrum autyzmu
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD)

2. Zaburzenia należące do spektrum schizofrenii i inne zaburzenia psychotyczne 

Zaburzenia ze spektrum schizofrenii i inne zaburzenia psychotyczne to stany, w których pojawiają się zniekształcenia w postrzeganiu rzeczywistości.

Mogą objawiać się na różne sposoby, np. przez tzw. objawy pozytywne, czyli urojone przekonania i halucynacje, które wydają się realne, choć nie mają podstaw w rzeczywistości.

Objawy negatywne z kolei to wycofanie się z życia, utrata zainteresowań i apatii.

Mogą wystąpić również zaburzenia w myśleniu, pamięci i koncentracji, wahania nastroju, a czasem nawet dziwaczne zachowania, które innym mogą wydawać się niezrozumiałe.

Te różnorodne objawy sprawiają, że osoby z tymi zaburzeniami często potrzebują wsparcia, aby poradzić sobie w codziennych sytuacjach.

W tej grupie zaburzeń znajdziemy między innymi:

• schizofrenię
• katatonię
• zaburzenia urojeniowe
• inne zaburzenia psychotyczne

3. Zaburzenia (afektywne) dwubiegunowe i inne z nimi związane 

Zaburzenia z tej grupy charakteryzują się nawracającymi stanami depresji, manii i hipomanii.

Zaburzenia należące do tej grupy, to m in.:

• zaburzenie afektywne dwubiegunowe 
• zaburzenia cyklotymiczne

4. Zaburzenia depresyjne 

Zaburzenia depresyjne to grupa problemów psychicznych, które łączy długotrwały smutny, pusty lub drażliwy nastrój.

Taki stan może sprawić, że osoba traci chęć do codziennych aktywności, a rzeczy, które kiedyś sprawiały radość, przestają cieszyć.

Te zmiany w nastroju i zachowaniu mogą znacznie utrudniać normalne funkcjonowanie, wpływając na relacje, pracę i ogólne samopoczucie.

Zaburzenia depresyjne to np.:

• zaburzenia regulacji nastroju
• dystymia
• duża depresja

5. Zaburzenia lękowe 

Zaburzenia lękowe charakteryzują się nadmiernym strachem i niepokojem, które potrafią mocno wpływać na codzienne życie.

Osoba odczuwa lęk, który jest trudny do opanowania i pojawia się nawet w zwykłych sytuacjach.

Często, by złagodzić ten niepokój, unika miejsc, ludzi lub aktywności, które budzą strach, np. przestaje wychodzić z domu czy unika spotkań towarzyskich.

Takie zachowania unikające mogą chwilowo przynieść ulgę, ale na dłuższą metę utrudniają normalne funkcjonowanie i pogłębiają problem. 

W tej grupie znajdują się zaburzenia takie jak:

• zespół lęku separacyjnego
• fobie specyficzne
• fobia społeczna
• agorafobia

Więcej o fobii społecznej

6. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i inne z nimi związane 

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne wyróżniają się nawracającymi natrętnymi myślami, czyli obsesjami, które osoba odbiera jako niechciane i męczące.

Te myśli mogą wywoływać niepokój, więc aby go złagodzić, pojawiają się kompulsje – powtarzające się czynności lub rytuały, które osoba czuje, że musi wykonać, np. wielokrotne mycie rąk czy sprawdzanie, czy drzwi są zamknięte.

Obsesje i kompulsje stają się tak absorbujące, że potrafią mocno utrudniać codzienne funkcjonowanie. 

Do tej grupy zaburzeń zaliczamy m.in.:

• nerwica natręctw
• zaburzenia dysmorficzne
• patologiczne zbieractwo

7. Stres i zaburzenia związane z czynnikiem stresowym 

Zaburzenia traumy i stresora obejmują zaburzenia, w których prawdopodobną przyczyną było narażenie na zdarzenie traumatyczne lub stresujące.

W tej grupie zaburzeń znajdziemy m.in. zespół stresu pourazowego.

8. Zaburzenia dysocjacyjne 

Charakteryzują się zaburzeniem w normalnym współdziałaniu świadomości, pamięci, tożsamości, emocji, percepcji, reprezentacji ciała, kontroli motorycznej i zachowania. 

Objawy dysocjacyjne są odczuwane jako ingerencje z zewnątrz w świadomość i zachowanie, utrata ciągłości subiektywnego doświadczenia lub brak możliwości kontrolowania własnych funkcji umysłowych.

Zaburzenia dysocjacyjne to m.in.:

• rozdwojenie jaźni
• amnezja dysocjacyjna
• fuga dysocjacyjna
• zaburzenie depersonalizacji i derealizacji

9. Zaburzenia z objawami somatycznymi i inne z nimi związane 

Wszystkie zaburzenia w tym rozdziale mają wspólną cechę: objawy somatyczne (cielesne) związane ze znacznym niepokojem.

Osoby z zaburzeniami z tej grupy często szukają pomocy u lekarza pierwszego kontaktu lub w szpitalach, rzadziej szukają porady u psychiatry lub psychoterapeuty (choć to właśnie w psychice leży podłoże ich samopoczucia fizycznego).

Więcej o zaburzeniach psychosomatycznych

10. Zaburzenia jedzenia i odżywiania się 

Zaburzenia jedzenia i odżywiania to problemy, w których osoby mają trudności ze zdrowym podejściem do jedzenia, wagi i swojego wyglądu.

Mogą one prowadzić do skrajnych zachowań, takich jak mocne ograniczanie jedzenia, objadanie się czy wywoływanie wymiotów.

Takie działania szkodzą zdrowiu fizycznemu, mogą osłabiać ciało i powodować różne dolegliwości.

Jednocześnie wpływają na psychikę, utrudniając codzienne funkcjonowanie, relacje z innymi i obniżając samoocenę.

W tej grupie znajdziemy m.in.:

• jadłowstręt psychiczny (anoreksja)
• żarłoczność psychiczna (bulimia)
• pica (spożywanie substancji niejadalnych)

11. Zaburzenia wydalania 

Obejmują niewłaściwe wydalanie moczu lub kału i zwykle są diagnozowane w dzieciństwie lub w wieku dojrzewania. 

Chociaż istnieją minimalne wymagania wiekowe do rozpoznania obu zaburzeń, są one oparte na wieku rozwojowym, a nie wyłącznie na wieku chronologicznym.

Grupa obejmuje m.in.: moczenie mimowolne i nieretencyjne nietrzymanie stolca.

12. Zaburzenia snu i czuwania 

Osoby z tymi zaburzeniami zwykle cierpią z powodu niezadowolenia ze snu i czuwania w odniesieniu do jego jakości, czasu i ilości.

Brak snu dobrej jakości powoduje wyraźne cierpienie i wpływa na jakość codziennego życia.

Do tej grupy zaliczamy m.in.:

• bezsenność
• narkolepsję
• bezdech senny
• parasomnie

13. Dysfunkcje seksualne 

Dysfunkcje seksualne to problemy, które mogą utrudniać czerpanie radości z seksu.

Mogą objawiać się na różne sposoby, na przykład przez brak ochoty na zbliżenie, trudności w osiągnięciu podniecenia, kłopoty z orgazmem lub ból w trakcie stosunku. 

Do tej grupy zalicza się m.in.: 

• opóźniony lub przedwczesny wytrysk
• zaburzenia erekcji
• zaburzenia orgazmu u kobiet

14. Dysforia płciowa (zaburzenia tożsamości płciowej) 

Obejmuje zaburzenia związane z cierpieniem z powodu niedopasowania tożsamości płciowej do płci przypisanej w chwili urodzenia.

15. Zaburzenia niszczycielskie, kontroli impulsów i zachowania 

Grupa obejmuje zaburzenia związane z problemami w samokontroli emocji i zachowań.

Zawiera np.:

• piromanię
• kleptomanię
• zaburzenia zachowania

16. Zaburzenia związane z substancjami i uzależnienia 

Grupa obejmuje psychiczne symptomy spożywania lub uzależnienia od substancji uzależniających. 

W podręczniku wymieniono 10 odrębnych klas substancji: alkohol; kofeina; konopie indyjskie; halucynogeny; środki do inhalacji; opioidy; środki uspokajające, nasenne i przeciwlękowe; stymulanty (w typie amfetaminy, kokaina i innych); tytoń; i inne (lub nieznane) substancje. 

W osobnej kategorii uwzględniono także zaburzenia wynikające z przyjmowania leków, w tym ich niepożądane skutki uboczne.

17. Zaburzenia neuropoznawcze 

Ta kategoria obejmuje zaburzenia, w których pojawia się pogorszenie zdolności poznawczych, czyli umiejętności myślenia, zapamiętywania i rozumienia.

Nie jest to coś, z czym osoba się urodziła – te problemy pojawiają się później, jako spadek względem wcześniejszego poziomu funkcjonowania.

Choć deficyty poznawcze mogą występować w różnych zaburzeniach psychicznych (na przykład w schizofrenii), do tej grupy zalicza się tylko te przypadki, gdzie problemy z myśleniem są główną trudnością.

Przykłady zaburzeń:

• delirium
• zaburzenie neurokognitywne z powodu choroby Alzheimera

18. Zaburzenia osobowości 

Zaburzenie osobowości to stały sposób myślenia, odczuwania i zachowania, który mocno różni się od tego, czego oczekuje otoczenie danej osoby.

Taki wzorzec jest widoczny w różnych sytuacjach życiowych i trudno go zmienić.

Zaczyna się zwykle w okresie nastoletnim lub we wczesnej dorosłości, utrzymuje się przez długi czas i często prowadzi do trudności lub napięć w życiu codziennym.

Uwzględniono w tej grupie następujące zaburzenia osobowości:

• paranoiczne
• schizoidalne
• schizotypowe
• aspołeczne
• borderline
• histrioniczne
• narcystyczne
• osobowość unikająca
• osobowość zależna
• zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywnej

19. Parafilie 

Parafilie to rodzaj zaburzenia na tle seksualnym.

Osoby z zaburzeniem z tej grupy do wystąpienia podniecenia i pełnej satysfakcji seksualnej potrzebują pojawienia się specyficznych obiektów.

Część parafilii jest także klasyfikowana jako przestępstwa.

Parafiliami są np.:

• zaburzenie ekshibicjonistyczne (odsłanianie genitaliów)
• zaburzenia masochizmu seksualnego (uleganie upokorzeniu, niewoli lub cierpieniu)
• zespół sadyzmu seksualnego (powoduje partnerowi upokorzenie, niewolę lub cierpienie)
• zaburzenia pedofilne (seksualne skupienie się na dzieciach)
• zaburzenie fetyszystyczne (konieczność używania konkretnych przedmiotów lub skupianie się na danych częściach ciała)

Podsumowanie

Choć zaburzenia psychiczne powodują zakłócenia w codziennym funkcjonowaniu, przy odpowiedniej diagnozie i leczeniu, ludzie mogą znaleźć ulgę od męczących objawów i odkryć sposoby skutecznego radzenia sobie z nimi. 

Najważniejsze jest, aby nie unikać konfrontacji z własnymi symptomami – pozwól sobie pomóc i zgłoś się do specjalisty.

Źródła

• American Psychiatric Association. (2017). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: Dsm-5. Arlington, VA.
• Pużyński S., Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, Psychiatria Polska 2007, tom XLI, numer 3, s. 299–308
• Sęk H., Psychologia kliniczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 2005,
• Kapusta A., Pojęcie choroby psychicznej w fenomenologicznej perspektywie, STUDIA METODOLOGICZNE, NR 30, 2013
• Światowa Organizacja Zdrowia. (2022). Mental disorders. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-disorders