
Czy zdarza Ci się niepokoić o rzeczy, które wydają się irracjonalne, ale mimo to nie możesz przestać o nich myśleć?
A może czujesz przymus, by wykonywać pewne czynności, choć wiesz, że nie mają one sensu?
Jeśli tak, możliwe, że cierpisz na nerwicę natręctw.
To zaburzenie może prowadzić do chronicznego lęku i stresu , ale istnieją skuteczne strategie leczenia.
Zobacz, jak rozpoznać objawy nerwicy natręctw i co możesz zrobić, by poczuć się lepiej.
Bezpłatny test online na nerwicęObjawy nerwicy natręctw
Nerwica natręctw inaczej nazywana jest zaburzeniem lub zespołem obsesyjno-kompulsyjnym.
Ponieważ to zaburzenie tradycyjnie zaliczano do nerwic (nazywanych obecnie częściej zaburzeniami lękowymi), u jego podstaw zawsze leży lęk.
Aby lepiej zrozumieć istotę nerwicy natręctw, najpierw należy wiedzieć, czym są obsesje i kompulsje.
To one stanowią rdzeń choroby i podstawy do jej diagnozowania.
Obsesje – natrętne myśli
Obsesje to niepokojące, uporczywie powracające myśli, które często budzą lęk i niepokój.
Często są one postrzegane jako obce i niepasujące do obrazu własnej osoby, co prowadzi do intensywnego pragnienia, by się ich pozbyć lub zmienić.
Osoby zmagające się z obsesjami często czują, że nie mają kontroli nad ich pojawianiem się, choć wiedzą, że pochodzą one z ich własnego umysłu.
Mimo że są świadome, że te myśli to wytwór ich wyobraźni, trudno im się z nimi pogodzić.
Ważne jest, aby zrozumieć, że obsesje nie są myślami związanymi z realnymi problemami, takimi jak obawa o brak pieniędzy w trudnej sytuacji finansowej czy troska o bezpieczeństwo dziecka.
Takie myśli, choć mogą wywoływać niepokój, nie są uznawane za obsesje.
Obsesje często mają charakter irracjonalny i nieadekwatny do sytuacji, co może powodować poczucie chaosu i bezradności.
Osoby, które doświadczają obsesji, często próbują je ignorować lub „zagłuszać” innymi myślami lub działaniami.
Czasami jednak, jeśli mają taką możliwość, ulegają tym myślom i czują przymus ich weryfikacji.
Na przykład, jeżeli ktoś ciągle martwi się o to, czy zamknął drzwi, może wielokrotnie sprawdzać, czy faktycznie zostały one zamknięte.
Jednym z najczęstszych rodzajów obsesji są ruminacje, czyli powracające wątpliwości dotyczące wcześniejszych czynności.
Na przykład, osoba może czuć się niepewna, czy wyłączyła żelazko, zakręciła kran, zamknęła drzwi, czy wyłączyła światło – i nie jest w stanie przestać o tym myśleć, mimo że znajduje się już poza domem.
Rodzaje obsesji mogą przyjmować różne formy, a oto kilka przykładów:
- Myśli o skażeniu i brudzie – na przykład lęk przed zarazkami, który może sprawić, że osoba unika podania ręki komuś na powitanie.
- Powracające wątpliwości – na przykład ciągła niepewność, czy drzwi zostały zamknięte na klucz po wyjściu z domu.
- Impulsy do zachowań agresywnych – mogą wystąpić niekontrolowane impulsy do zranienia bliskiej osoby lub wykrzyczenia nieprzyzwoitych słów w miejscu publicznym.
- Natrętne obrazy seksualne – myśli o charakterze seksualnym, które pojawiają się w sposób niekontrolowany i wywołują lęk.
Kompulsje – powtarzane zachowania
Kompulsje to powtarzające się zachowania, które mają na celu zmniejszenie lęku lub stresu.
Osoby zmagające się z kompulsjami czują przymus ich wykonywania, mimo że wiedzą, że te czynności nie mają realnego celu ani nie przynoszą przyjemności.
To istotna różnica – kompulsje nie są wykonywane, by poczuć satysfakcję, ale po to, by uspokoić umysł i złagodzić napięcie.
Często kompulsje pojawiają się razem z obsesjami, tworząc razem zamknięte koło trudnych do przerwania myśli i działań.
Na przykład osoba, która obsesyjnie boi się zarazków, może kompulsywnie myć ręce, nawet do momentu, gdy skóra na dłoniach stanie się uszkodzona.
Takie zachowania mogą stać się bardzo czasochłonne i przeszkadzać w codziennym życiu.
W sytuacjach, gdy myśli obsesyjne są trudne do „zneutralizowania” przez jednoznaczne zachowanie (np. myślenie o wstydliwych, niechcianych obrazach), osoby często wybierają inne powtarzalne czynności, jak liczenie do 10 w myślach, które dają im poczucie kontroli.
Kompulsje mogą wydawać się na pierwszy rzut oka dość naturalne – na przykład mycie rąk jest czymś, co robimy wszyscy.
Jednak w przypadku kompulsji mycie rąk staje się nadmierne i powtarzane z przymusu, bez względu na czas czy okoliczności.
Osoba może myć ręce nawet wtedy, gdy nie ma czasu, lub gdy w rzeczywistości nie ma potrzeby, bo nie jest brudna.
Kompulsje stają się zauważalne, ponieważ są wykonywane bez przerwy, mimo że wcale nie chronią przed tym, czego osoba się obawia.
Często zajmują dużo czasu – nawet godzinę dziennie – co utrudnia normalne funkcjonowanie w pracy czy w życiu prywatnym.
Najczęstszymi kompulsjami są te związane z czyszczeniem i sprawdzaniem.
Na przykład, osoba może myć ręce przez długi czas, czyścić przedmioty w domu, czy wielokrotnie sprawdzać, czy drzwi zostały zamknięte, a żelazko wyłączone.
Z czasem, nawet jeśli osoba zdaje sobie sprawę, że takie zachowania są nadmierne i niepotrzebne, przymus ich wykonywania nie znika, a wręcz staje się silniejszy w sytuacjach stresowych.
Diagnoza nerwicy natręctw
Objawy mogą się różnić między osobami.
Niektórzy będą doświadczać kompulsji, a obsesji niemal w ogóle, inni na odwrót, a jeszcze inni będą się zmagać w równej mierze zarówno z obsesjami, jak i kompulsjami.
Specjalista, diagnozując zaburzenie obsesyjno–kompulsywne kieruje się trzema głównymi kryteriami:
- pacjent doświadcza obsesji i kompulsji (według definicji opisanych wyżej),
- pacjent wie, że jego obsesje lub kompulsje są nadmierne i bezpodstawne (to kryterium nie ma zastosowania u dzieci),
- objawy są ciężkie, pochłaniają dużo czasu, wywołują silny lęk i stres, utrudniają codzienne normalne funkcjonowanie.
Klasyfikacja nerwicy natręctw
Najważniejszą klasyfikacją dla psychologów, terapeutów i psychiatrów jest DSM, publikowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne. – zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne odnajdziemy tam wśród innych zaburzeń lękowych (takich jak fobie czy zespół stresu pourazowego).
W klasyfikacji używanej przez lekarzy, czyli ICD-10 również odnajdziemy nerwicę natręctw.
W tym miejscu została ona jednak rozdzielona na 5 kategorii w zależności od przeważających objawów (na przykład zaburzenie z przewagą myśli natrętnych, zaburzenie z przewagą czynności natrętnych).
Znajdziemy je wszystkie w kodzie F42.
Zaburzenia powiązane z nerwicą natręctw
Psychika człowieka jest całością, tak też powinna być traktowana.
Oznacza to, że wiele aspektów jest ze sobą powiązanych i wzajemnie na siebie wpływa.
Długotrwale nieleczone zaburzenia mogą niestety destruktywnie wpływać także na inne, dotąd dobrze funkcjonujące, aspekty psychiki i całego życia.
Jest to jeden z głównych powodów, dla których należy nieustannie dbać o zdrowie (fizyczne i psychiczne).
Z nerwicą natręctw często współwystępują objawy hipochondrialne, czyli przesadne obawy o własne zdrowie.
Można zaobserwować w takich przypadkach częstsze wizyty u lekarza, częstsze skargi na różnego rodzaje bóle, a wręcz próby samodzielnego diagnozowania siebie i brak zaufania wobec lekarza, który stwierdza brak choroby.
Wraz z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym może występować także nadużywanie różnych substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, leki).
Nasilone objawy mogą poważnie wpływać na codzienne życie osoby cierpiącej.
Nieustanne obsesje i kompulsje mogą utrudniać sytuację rodzinną i małżeńską, a także zawodową.
Taka osoba, z powodu ciągłego poczucia winy, może nawet spróbować wycofać się z życia towarzyskiego i chować się w domu.
Skutki nieleczonej nerwicy natręctw
Nieleczona nerwica natręctw może także powodować większą podatność na inne zaburzenia lękowe (na przykład fobie) oraz depresję, zaburzenia odżywiania i zaburzenia osobowości.
U dzieci natomiast można obserwować problemy ze skupieniem i nauką, często objawiające się pogorszeniem wyników w szkole.
Wszystko o nerwicy lękowejKto choruje na nerwicę natręctw?
Według badań, nawet 2,5% dorosłych osób doświadcza w swoim życiu nerwicy natręctw.
Zaburzenie to pojawia się niezależnie od kultury, w której przyszło nam się wychowywać (badania nie wykazują takiej zależności).
Najczęściej początki zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego rozwijają się stopniowo, chociaż zdarzają się sytuacje, w której występuje nagłe i ostre pojawienie się objawów nerwicy natręctw (na przykład po przeżytej traumie).
Płeć
Kobiety są nieco bardziej narażone na występowanie nerwicy natręctw..
Wiek
Zazwyczaj nerwica natręctw rozpoczyna się podczas dojrzewania lub wczesnej dorosłości, ale zdarzają się także przypadki rozpoczęcia zaburzenia w dzieciństwie.
Nerwica natręctw zazwyczaj pojawia się u mężczyzn między 6 a 15 rokiem życia, natomiast u kobiet między 20 a 29 rokiem życia.
Zazwyczaj najpierw pojawiają się obsesje.
Jakie są przyczyny nerwicy natręctw?
Nerwica natręctw (OCD) ma różne przyczyny, które obejmują:
- Czynniki genetyczne – Osoby, które mają bliskich krewnych z OCD, mają większe ryzyko rozwoju zaburzenia, choć nie jest to gwarantowane.
- Zaburzenia neurobiologiczne – Nieprawidłowości w strukturze mózgu i zaburzenia w produkcji neuroprzekaźników, takich jak serotonina, mogą wpływać na rozwój OCD.
- Czynniki psychologiczne – Stresujące doświadczenia życiowe, trauma lub chroniczny stres mogą wyzwalać objawy OCD, zwłaszcza u osób skłonnych do nadmiernego analizowania.
- Środowisko i wychowanie – Wychowanie w kontrolującym lub nadmiernie chroniącym środowisku może predysponować do rozwoju obsesji i kompulsji.
- Stres i emocje – Długotrwały stres i niekontrolowane emocje mogą nasilać objawy OCD, prowadząc do kompulsywnych zachowań w celu zmniejszenia lęku.
Czy nerwica natręctw jest dziedziczna?
Tak, nerwica natręctw ma podłoże genetyczne, co oznacza, że osoby, które mają bliskich krewnych z OCD, mają większe ryzyko rozwoju tego zaburzenia.
Jednak geny same w sobie nie decydują o rozwoju OCD – często jest to wynik połączenia predyspozycji genetycznych i czynników środowiskowych, takich jak stres czy traumatyczne doświadczenia.
Leczenie nerwicy natręctw
Po dokładnym określeniu stanu pacjenta przez specjalistę następuje wybór odpowiedniej metody leczenia.
Pierwszym krokiem jest edukacja pacjenta i jego bliskich (szczególnie, jeżeli pacjentem jest osoba w młodym wieku, to bardzo ważne jest poszerzanie wiedzy opiekunów).
Leczenie nerwicy natręctw jest możliwe zarówno za pomocą psychoterapii, jak i terapii lekami, przy czym zazwyczaj najpierw wprowadza się terapię psychologiczną, a w drugiej kolejności środki farmaceutyczne.
Najskuteczniejsze rodzaje psychoterapii w przypadku nerwicy natręctw, to:
- ERP (Exposure and Response Prevention Therapy): terapia behawioralna, polegająca na ekspozycji na bodziec i powstrzymaniu reakcji
- CBT (Cognitive-Bahavioral Therapy): terapia poznawczo-behawioralna.
Dużo rzadziej, w opornych na leczenie przypadkach sięga się po leczenie psychochirurgiczne, takie jak magnetyczna stymulacja mózgu, w której aktywność elektryczna mózgu jest zmieniana za pomocą zewnętrznych elektromagnesów umieszczonych nad pewnymi obszarami mózgu.
Najważniejszym czynnikiem wpływającym na skuteczność leczenia jest pozytywne nastawienie leczonego do terapii i wiara we własne siły i możliwość zapanowania nad chorobą.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna
Rodzajem psychoterapii stosowanym przy leczeniu nerwicy natręctw jest tzw. terapia poznawczo-behawioralna.
Najprościej mówiąc, polega ona na zmianie wyuczonych sposobów reagowania (myślenia, zachowania) na różne sytuacje na takie, które pozwolą pacjentowi sprawniej funkcjonować.
U podstaw nerwicy natręctw leży lęk, więc to z nim należy się uporać.
Jedną z metod stosowanych przez terapeutów jest ekspozycja, która polega na celowym wystawianiu pacjenta na czynnik, którego się boi (na przykład osoba obawiająca się skażeń i ciągle myjąca ręce, zostaje pozbawiona chwilowo takiej możliwości i musi wytrwać przez kilka chwil w takim „skażeniu”).
Pamiętaj, że nieumiejętne eksperymentowanie z techniką ekspozycji może doprowadzić to do pogłębienia lęku!
Farmakoterapia
W leczeniu zespołu obsesyjno-kompulsywnego zazwyczaj stosuje się leki przeciwdepresyjne.
Dawkę leków zwiększa się stopniowo i stosuje stale przez minimum rok.
Pierwsze efekty można zauważyć po kilku tygodniach.
Jeżeli pierwsze przepisane leki nie przynoszą ulgi, nie należy się nadto przejmować – nieskuteczność jednych leków, nie wyklucza możliwości wprowadzenia innych leków (z powodzeniem).
Czy nerwica natręctw może sama ustąpić?
Nerwica natręctw nie ustępuje samoistnie.
Objawy obsesyjno-kompulsywne zazwyczaj zmieniają swoje natężenie w czasie.
Z tego powodu wiele osób, u których zdiagnozowano nerwicę natręctw, może podejrzewać, że ich zaburzenie pojawia się i znika.
Jednak jest to złudzenie.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne wymaga ciągłego zarządzania swoimi myślami i zachowaniem.
Poziom stresu jest często głównym czynnikiem nasilenia lub ustępowania objawów obsesyjno-kompulsywnych.
W okresach dużego stresu dana osoba doświadczy pogorszenia zachowań obsesyjno-kompulsywnych, a w okresach zmniejszonego stresu najpewniej może powrócić do stanu wyjściowego lub nawet pomyśleć, że jej choroba całkowicie zniknęła.
Podczas gdy obsesje i kompulsje mogą zmieniać się w czasie w zależności od poziomu stresu, powszechne jest pogarszanie się zaburzenia z czasem, jeżeli pozostaje nieleczone.
Jak radzić sobie z nerwicą natręctw?
Na szczęście, jest wiele sposobów na pokonywanie swoich lęków samodzielnie.
Najlepszym pomysłem jest stosowanie tych technik dodatkowo do terapii przepisanej przez specjalistę.
Techniki relaksacyjne są szczególnie skuteczne w stosunku do dzieci i młodzieży, dlatego warto je poznać i wprowadzić w domu, jeżeli na nerwicę natręctw cierpi Twoje dziecko.
Relaksacja to działanie mające na celu wprowadzić organizm w stan odprężenia i rozluźnienia.
Wbrew pozorom, dla osoby z zaburzeniem lękowym, to wcale nie jest łatwe, szczególnie na początku.
Warto jednak dać sobie trochę czasu.
W walce z każdym zaburzeniem, najważniejszym pierwszym krokiem jest zadbanie o swój ogólny dobrostan.
Poza relaksacją, zadbaj także o odpowiednią ilość snu, zdrową i zbilansowaną dietą, regularną aktywność fizyczną.
Postaraj się unikać alkoholu i nikotyny, które mimo że wydają się na początku uspokajające, w dłuższej perspektywie wzmacniają niepokój.
Więcej o relaksacjiSamoobserwacja
Jeszcze zanim udasz się do specjalisty, spróbuj dokonać obserwacji samego siebie wg poniższego schematu:
- Spisz listę sytuacji, w których występują twoje objawy (np. po wyjściu z domu, po dotknięciu przedmiotu, który Twoim zdaniem jest „brudny”)
- Następnie wymień wszystkie myśli i obrazy, które pojawiają się w każdej z tych sytuacji w Twojej głowie (np. „może zostawiłem włączone żelazko”, albo „moje ręce są brudne”)
- Zapisz wszystkie czynności, które robisz w tych sytuacjach, aby pozbyć się powyższych myśli (np. wracasz się i sprawdzasz, czy wyłączyłeś żelazko; myjesz ręce)
- Na koniec wymień wszystkie działania lub sytuacje, których unikasz z powodu swoich obsesji (np. unikam komunikacji publicznej).
Taka rzetelna lista pomoże Ci sprecyzować problem, z którym udajesz się do specjalisty i ułatwi Ci jasne przedstawienie sytuacji.
Ponadto, taka wiedza pomoże Ci także zmierzyć się z problemem i próbować opierać się tym przymusowym działaniom.
4 kroki radzenia sobie z obsesjami wg J. Schwartza
Psychiatra Jeffrey Schwartz, autor książki „Brain Lock: Free Yourself from Obsessive-Compulsive Behavior” („Blokada mózgu: uwolnij się od zachowań obsesyjno-kompulsywnych), opracował metodę czterech kroków, które pomagają skutecznie poradzić sobie z obsesjami wynikającymi z nerwicy natręctw.
Krok 1 – Zmień określenia
Staraj się wypracować nawyk, by w chwilach przychodzenia obsesyjnych myśli powiedzieć np.: „Tak naprawdę, wcale nie sądzę, że moje ręce są brudne. Mam obsesję, że moje ręce są brudne.”
Krok 2 – Zmień myślenie o pochodzeniu
Uświadom sobie, że intensywność i natrętność myśli jest spowodowana przez zespół obsesyjno-kompulsyjny i prawdopodobnie jest to związane jedynie z brakiem równowagi biochemicznej w mózgu.
Powiedz sobie: „To nie ja – to moja nerwica”, aby ciągle przypominać sobie, że myśli związane z nerwicą natręctw nie mają znaczenia, ale są jedynie fałszywymi wiadomościami z mózgu.
Krok 3 – Skup się na czymś innym
Postaraj się skupić swoją uwagę na czymś innym, na początek przynajmniej na kilka minut. Spróbuj zachować się inaczej, niż podpowiada Ci przymus.
Powiedz sobie: „Mam teraz objaw nerwicy natręctw. Muszę się przełamać i zachować się inaczej.”
Krok 4 – Przewartościuj
Nie wartościuj myśli powodowanych nerwicą natręctw jako ważne.
Nie mają one znaczenia same w sobie.
Powiedz sobie: „To tylko moja obsesja. To nie ma znaczenia. To tylko mój mózg. Nie ma potrzeby zwracać na to uwagi.”
Pamiętaj, że mimo że nie możesz odrzucić myśli, nie musisz też zwracać na nie uwagi.
Możesz nauczyć się przechodzić do następnego zachowania.
Co robić, gdy bliska Ci osoba cierpi na nerwicę natręctw?
Jeżeli ktoś z Twoich bliskich zmaga się z nerwicą natręctw, pamiętaj o kilku ważnych zasadach, które mogą pomóc w tej trudnej sytuacji:
- Unikaj krytyki osobistej – Zachowania bliskiej osoby to objawy choroby, a nie jej wady charakteru. Pamiętaj, że nie są one jej winą.
- Nie naciskaj na zatrzymanie kompulsji – Osoby z nerwicą natręctw nie mogą łatwo przestać wykonywać swoich rytuałów. Nacisk tylko zwiększy stres, co może pogorszyć sytuację.
- Bądź cierpliwy – Każda osoba zmaga się z problemem we własnym tempie. Wspieraj ją na każdym etapie, nawet jeżeli zmiany wydają się powolne.
- Chwal każdą udaną próbę oporu – Skupiaj się na pozytywnych aspektach i sukcesach. Pamiętaj, że poprawa jest procesem długotrwałym i nie następuje od razu.
- Nie pomagaj w wykonywaniu kompulsji – Pomaganie w rytuałach tylko wzmacnia kompulsywne zachowania. Wspieraj osobę w jej walce z nimi, ale nie w samych czynnościach.
- Nie podporządkowuj życia codziennego kompulsjom – Tworzenie życia w zgodzie z rytuałami bliskiej osoby utrudnia jej leczenie. Pomagaj jej unikać takich ułatwień.
- Komunikuj się jasno i pozytywnie – Buduj wspierającą atmosferę, zachowując spokój i otwartość.
- Reaguj z humorem – Śmiech i pozytywne nastawienie mogą pomóc bliskiej osobie zdystansować się do objawów. Upewnij się, że Twoje żarty nie ranią, ale są wspólnie rozumiane i akceptowane.
- Edukacja – Im więcej wiesz o nerwicy natręctw, tym skuteczniej możesz pomóc. Zdobywanie wiedzy pomoże Ci lepiej zrozumieć sytuację bliskiej osoby.
- Zadbaj o siebie – Pamiętaj, że nie możesz skutecznie pomagać, jeśli zaniedbujesz własne potrzeby. Znajdź czas na odpoczynek i przestrzeń dla siebie, nawet jeśli Twoim bliskim jest dziecko z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym.
- Wspieraj terapię – Jeśli Twój bliski korzysta z terapii lub przyjmuje leki, pomóż mu pamiętać o regularności w leczeniu. W razie wątpliwości staraj się go wspierać w motywacji do kontynuowania psychoterapii.
Wspieranie osoby z nerwicą natręctw jest wyzwaniem, ale Twoje wsparcie, cierpliwość i zrozumienie mogą znacząco pomóc w procesie leczenia.
Jak możesz sobie pomoć?Podsumowanie
Nerwica natręctw, inaczej nazywana zespołem obsesyjno-kompulsyjnym, to bardzo złożone zaburzenie, wpływające na wiele sposobów na życie osoby chorej.
Podstawą występowania tego rodzaju nerwicy, jest zaobserwowanie obsesji (uporczywych myśli) i kompulsji (czynności przymusowych).
Mimo że nerwica natręctw może negatywnie wpłynąć na normalne funkcjonowanie osoby, nie należy się załamywać, bo istnieją skuteczne techniki radzenia sobie z problemem.
Poza profesjonalną terapią (także lekami) zaleca się oswajanie swoich lęków i relaksację.
Źródła
- American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.)
- Schwartz, J., & Beyette, B. (1996). Brain lock: Free yourself from obsessive-compulsive behavior: A four-step self-treatment method to change your brain chemistry.
- Fallon, B. A., Qureshi, A. I., Laje, G., & Klein, B. (2000). Hypochondriasis and its relationship to obsessive-compulsive disorder. The Psychiatric clinics of North America, 23(3), 605–616
- Borkowska, A. (2005). Dysfunkcje poznawcze w zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 5(2), 66-78.
- Rabe-Jabłońska, J. (2007). Diagnoza i leczenie zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego. Psychiatria, 4(4), 160-174.
- Citkowska-Kisielewska, A., & Aleksandrowicz, J. (2003). Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne: psychopatologia i leczenie. Psychoterapia, (4 (127)).
- Mrozowicz, M. (2011). Procesy poznawcze w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych–prawdziwe wyzwanie dla nauk kognitywnych. Rocznik Kognitywistyczny, (5), 137-143.
- Krzyszkowiak, W., Kuleta-Krzyszkowiak, M., & Krzanowska, E. (2019). Leczenie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (OCD) i zaburzeń powiązanych (OCRD). Psychiatria Polska, 53(4).
- Fawcett, E. J., Power, H., & Fawcett, J. M. (2020). Women are at greater risk of OCD than men: a meta-analytic review of OCD prevalence worldwide. The Journal of clinical psychiatry, 81(4), 13075.
- Całun-Nadulska, P., & Sikora, J. M. (2019). Terapia zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego w podejściu poznawczo-behawioralnym. Journal of Psychiatry & Clinical Psychology/Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 19(2).
- Blom, R. M., Koeter, M., van den Brink, W., de Graaf, R., Ten Have, M., & Denys, D. (2011). Co‐occurrence of obsessive‐compulsive disorder and substance use disorder in the general population. Addiction, 106(12), 2178-2185.