Agorafobia – objawy i leczenie

Każde wyjście z domu staje się wyzwaniem, a myślenie o tłumach czy publicznych miejscach wywołuje panikę? 

Agorafobia to poważne zaburzenie lękowe, które może całkowicie zmienić sposób, w jaki postrzegasz świat.

Jeśli rozpoznajesz te objawy u siebie, ten artykuł pomoże Ci zrozumieć, co się dzieje z Twoim ciałem i umysłem, oraz jak podjąć pierwsze kroki ku poprawie.

Sprawdź czy masz agorafobię – test online

Czy lęk jest nam niepotrzebny?

Lęk jest naturalną reakcją organizmu, która pełni bardzo ważną rolę w naszym życiu.

To właśnie strach daje nam sygnał, że coś może nam zagrażać, pozwala ocenić, czy powinniśmy działać, czy unikać niebezpieczeństwa.

To zupełnie normalne, że odczuwamy lęk w odpowiedzi na trudne sytuacje – jest to część naszego mechanizmu obronnego, który chroni nas przed niebezpieczeństwem.

Problem pojawia się jednak wtedy, gdy lęk zaczyna działać przeciwko nam, zamiast nas chronić.

Czasami reakcja lękowa jest zbyt silna i nieadekwatna do sytuacji, a strach zaczyna dominować nad naszym codziennym życiem.

Na przykład, gdy boimy się wyjść z domu, mimo że w rzeczywistości nie ma żadnego zagrożenia. 

Gdy lęk pojawia się zbyt często i w zbyt wysokim nasileniu, jest to sygnał zaburzenia w zdrowiu psychicznym.

Agorafobia to rodzaj fobii

W ramach szeroko uznanej klasyfikacji ICD-10 grupa zaburzeń nerwicowych, związanych ze stresem i pod postacią somatyczną dzieli się na podgrupy.

Nas interesuje grupa F40, która obejmuje zaburzenia nerwicowe w postaci fobii, mieszczą się tu:

• agorafobia (o której szczegółowo piszemy poniżej),
• fobie społeczne (lęk przed oceną innych ludzi, prowadzi do unikania kontaktów z resztą społeczeństwa),
• fobie specyficzne (izolowane) postacie fobii (lęk przed konkretnymi obiektami lub sytuacjami, na przykład klaustrofobia, czyli lęk przed ciasnymi, zamkniętymi pomieszczeniami),
• inne zaburzenia lękowe w postaci fobii,
• fobie nieokreślone.

Czym jest fobia?

Przypomnijmy tylko kilka najważniejszych cech:

• lęk wywołują sytuacje, które rzeczywiście nie są zagrażające,
• osoba z fobią unika sytuacji wywołujących lęk,
• zazwyczaj samo myślenie o obiekcie fobii (na przykład wyobrażanie sobie sytuacji) powoduje lęk (tak zwany lęk antycypacyjny).

Więcej o fobii

Agorafobia – czego właściwie się boimy?

Wiemy już, że agorafobia to jedna z odmian fobii.

Co jest w tym przypadku obiektem lęku?

Osoby cierpiące na agorafobię boją się wyjścia z domu, przebywania w tłumie i miejscach publicznych, podróżowania komunikacją publiczną.

Najkrótszą i najprostszą definicją agorafobii jest lęk przed opuszczeniem strefy bezpieczeństwa.

Osoba z agorafobią skrajnie boi się znaleźć w sytuacji lub miejscu, w którym może być obserwowana przez innych oraz w takich, z których trudno sprawnie się wydostać lub w których trudno będzie prosić o pomoc.

Kryteria diagnostyczne agorafobii w DSM-V

Podręcznik diagnostyczny DSM-V, stosowany przez specjalistów zdrowia psychicznego, podaje następujące kryteria do diagnozy agorafobii:

• Występowanie lęku przed przebywaniem w miejscach lub sytuacjach, z których ucieczka może być utrudniona lub w których pomoc może być niedostępna.
• Unikanie sytuacji wywołujących lęk, a w momencie spotkania z nimi przeżywanie ich z dużym trudem.
• Objawów nie da się lepiej wyjaśnić innymi zaburzeniami psychicznymi.

Czego unika osoba z agorafobią?

Dla różnych osób lista unikanych miejsc i sytuacji będzie inna, jednak w skrajnych przypadkach, osoba taka może w ogóle nie chcieć opuścić własnego domu.

Najczęściej można zauważyć unikanie:

• tłumów (na przykład koncertów, wielkich miast, kina),
• podróżowania publicznymi środkami transportu (na przykład samolotem, pociągiem, autobusem),
• przebywania w pomieszczeniach, z których nie ma łatwej ucieczki (np. winda, metro),
• przebywania blisko innych ludzi (na przykład w kolejkach, poczekalniach).

Skąd bierze się agorafobia?

Choć konkretne przyczyny agorafobii nie są znane, jako najbardziej prawdopodobne powody typuje się genetykę, temperament i doświadczenia edukacyjne (w tym wychowanie).

Czynnikami zwiększającymi ryzyko zapadnięcia na agorafobię są:

• doświadczanie innego rodzaju fobii lub ataków paniki (czyli podatność na zaburzenia lękowe),
• przeżycie silnie stresujących wydarzeń życiowych (na przykład przeżycie ataku lub wypadku, śmierć bliskiej osoby),
• pobudliwość emocjonalna, wrażliwość,
• pojawianie się agorafobii wśród krewnych.

Czy agorafobia może wystąpić po jednym traumatycznym wydarzeniu?

Tak, agorafobia może wystąpić po jednym traumatycznym wydarzeniu, choć najczęściej rozwija się w wyniku długotrwałego stresu lub wielu stresujących doświadczeń.

Przykładem może być osoba, która przeżyła poważny wypadek, atak, czy nawet napad paniki w miejscach publicznych.

Takie wydarzenie może wywołać lęk przed sytuacjami podobnymi do tej, co prowadzi do unikania takich miejsc lub sytuacji.

Agorafobia może również rozwijać się, gdy dana osoba zaczyna unikać sytuacji, które wywołują niepokój, a z czasem lęk staje się coraz silniejszy, nawet w codziennych, mniej stresujących okolicznościach.

Jakie czynniki mogą nasilać objawy agorafobii?

Objawy agorafobii mogą nasilać się w wyniku różnych czynników.

Do najważniejszych należy:

• Stres: silny stres związany z życiowymi problemami (np. problemy w pracy, konflikty rodzinne, duża presja emocjonalna) może nasilać objawy lękowe i pogłębiać obawy związane z wyjściem z domu.
• Izolacja społeczna: unikanie kontaktów z innymi osobami, w tym także z terapeutą, może powodować nasilenie objawów, ponieważ brak wsparcia i wzmocnienie lęku prowadzą do pogłębienia problemu.
• Brak leczenia: nieleczona agorafobia ma tendencję do nasilenia się z czasem, ponieważ osoba unika coraz więcej sytuacji, co pogłębia jej lęk.
• Pogorszenie stanu psychicznego: pojawienie się dodatkowych problemów, takich jak depresja czy inne zaburzenia lękowe, może pogorszyć sytuację osoby z agorafobią.
• Wpływ substancji: nadużywanie alkoholu, narkotyków lub leków może pogłębiać objawy lękowe i powodować trudności w radzeniu sobie z sytuacjami wywołującymi stres.

Objawy agorafobii

Główne objawy agorafobii, wymienione już wyżej, to odczuwanie lęku przed sytuacjami, w których trudno o pomoc lub trudno się z nich wycofać, a także unikanie tych sytuacji (czyli pozostawanie w „bezpiecznym” miejscu).

Strach przed sytuacjami ocenianymi jako „niebezpieczne” jest nieadekwatny do rzeczywistego zagrożenia.

Ponieważ niektóre osoby bardzo skutecznie unikają sytuacji wywołujących lęk fobiczny, mogą nie doświadczyć innych objawów.

Podczas odczuwania lęku fobicznego (w sytuacji wywołującej lęk lub nawet samego wyobrażania jej sobie) może wystąpić szereg objawów fizycznych, takich jak:

• kołatanie serca,
• nadmierna potliwość,
• duszności,
• drżenie kończyn,
• suchość w ustach,
• ucisk w gardle,
• bóle głowy,
• nudności i wymioty,
• zawroty głowy.

Poza objawami fizycznymi, mogą także wystąpić objawy psychiczne:

• lęk przed śmiercią,
• lęk przed zwariowaniem,
• niska samoocena,
• brak pewności siebie,
• niechęć do podejmowania aktywności poza domem.

Jakie są pierwsze oznaki agorafobii, na które warto zwrócić uwagę?

Pierwsze oznaki agorafobii mogą być subtelne i łatwo je przeoczyć.

Warto zwrócić uwagę na następujące sygnały:

• Silny lęk przed sytuacjami publicznymi: osoby z agorafobią mogą zaczynać unikać wychodzenia z domu, szczególnie w sytuacjach, które wywołują niepokój, takich jak duże tłumy, sklepy czy transport publiczny.
• Objawy lękowe w tłumie lub w zamkniętych przestrzeniach: np. duszność, kołatanie serca, zawroty głowy, drżenie ciała, które mogą wystąpić w miejscach publicznych.
• Obawy przed utratą kontroli: osoba obawia się, że nie będzie w stanie poradzić sobie w razie trudności poza domem.
• Unikanie pewnych miejsc: może pojawić się tendencja do unikania wyjść z domu, na początku pojedynczych miejsc, np. dużych sklepów.

Zaburzenie współwystępujące w agorafobii

Agorafobia często występuje razem z zaburzeniem panicznym.

Oznacza to, że osoby z agorafobią mogą mieć również napady paniki, które są nagłymi i bardzo silnymi atakami lęku.

Atak paniki to krótki moment, w którym czujemy się przerażeni, a nasze ciało reaguje silnymi objawami, jak duszność, szybkie bicie serca czy uczucie, że tracimy kontrolę.

Po takim ataku często pojawia się strach, że może on powrócić, co sprawia, że boimy się kolejnych ataków.

To z kolei prowadzi do nieustannej obawy przed ich wystąpieniem – to nazywamy lękiem antycypacyjnym.

Osoby, które cierpią na zaburzenie paniczne, mogą zacząć obawiać się, że te ataki paniki są oznaką poważnej choroby, albo że coś z nimi jest „nie tak”.

Często zmieniają wtedy swoje codzienne życie, unikając różnych aktywności, jak praca czy wysiłek fizyczny, by uniknąć ataku.

Niestety, takie unikanie może tylko pogłębiać lęki i sprawiać, że życie staje się coraz bardziej ograniczone.

W przypadku agorafobii lęk nie dotyczy tylko wychodzenia z domu, ale także obawy przed tym, że napad paniki może zdarzyć się w publicznych miejscach.

Takie błędne koło lęku może utrudniać normalne funkcjonowanie, ale ważne jest, by wiedzieć, że istnieją skuteczne metody leczenia.

Inne zaburzenia współwystępujące

Agorafobia czasem „pociąga za sobą” występowanie innych zaburzeń psychicznych.

Wśród najczęściej współwystępujących zaburzeń można wyróżnić:

• depresję,
• zespół obsesyjno-kompulsywny,
• fobię społeczną

Powikłania w agorafobii

Niestety, często bagatelizuje się zaburzenia psychiczne, w tym agorafobię.

Zbyt wielu ludzi uważa, że wystarczy po prostu „wziąć się w garść” i przezwyciężyć trudności, co nie jest prawdą.

Agorafobia, jak każde zaburzenie psychiczne, wymaga profesjonalnej pomocy, ponieważ jej zaniedbanie może prowadzić do poważnych konsekwencji.

Agorafobia wpływa na całe życie.

Osoby cierpiące na to zaburzenie często zaczynają zaniedbywać ważne obowiązki, takie jak praca, szkoła czy relacje z rodziną i przyjaciółmi.

Lęk związany z wychodzeniem z domu staje się tak silny, że uniemożliwia im normalne funkcjonowanie.

Frustracja i bezradność, które pojawiają się w wyniku agorafobii, mogą prowadzić do rozwoju depresji.

Wiele osób stara się radzić z tymi trudnościami w sposób, który tylko pogarsza sytuację – na przykład sięgają po alkohol, narkotyki, kompulsywne jedzenie lub leki.

Z czasem, jeśli agorafobia nie zostanie leczona, może prowadzić do innych problemów, takich jak inne zaburzenia lękowe, a nawet zaburzenia osobowości.

To dlatego tak ważne jest, by nie ignorować swojego stanu, ale szukać pomocy u specjalistów, którzy pomogą odzyskać kontrolę nad życiem i poprawić jakość codziennego funkcjonowania. 

Kto cierpi na agorafobię?

• Pierwsze objawy agorafobii mogą ujawnić się już w dzieciństwie albo dopiero w późnej dorosłości.
• Znacznie częściej zaczyna się jednak w okresie dojrzewania lub we wczesnej dorosłości (zazwyczaj przed 35 rokiem życia).
• U kobiet agorafobia jest diagnozowana znacznie częściej niż u mężczyzn.
• Agorafobia bez lęku panicznego występuje u 0,2% populacji, a agorafobia z występowaniem lęku panicznego u 0,3% populacji.

Znanych jest kilka przykładów celebrytów cierpiących na agorafobię.

Z powodu tego zaburzenia cierpią Woody Allen (amerykański reżyser) i Macaulay Culkin (odtwórca głównej roli w filmie „Kevin sam w domu”).

Agorafobię miał podobno również Bolesław Prus, autor „Lalki”.

Czy agorafobia jest dziedziczna?

Agorafobia może mieć pewne podłoże dziedziczne, ale nie jest to jedyny czynnik, który ją powoduje.

Badania sugerują, że osoby, które mają bliskich krewnych cierpiących na zaburzenia lękowe, w tym agorafobię, mogą mieć większe ryzyko rozwoju tego zaburzenia. 

Wpływ genów na wystąpienie agorafobii jest jednak skomplikowany i wciąż badany.

Ważne jest również, że oprócz czynników dziedzicznych, na rozwój agorafobii mogą wpływać inne czynniki, takie jak stres, traumatyczne doświadczenia czy długotrwałe narażenie na sytuacje lękowe.

Agorafobia – jak leczyć?

Jeżeli obawiasz się, że możesz cierpieć na agorafobię, warto skierować swoje następne kroki do specjalisty – psychoterapeuty lub psychiatry.

Ekspert, na podstawie wywiadu, zdiagnozuje Twój problem i zaleci odpowiednią formę leczenia, jeśli będzie potrzebna (psychoterapię, leki lub obie).

Psychoterapia

Psychoterapia to proces, który polega na współpracy z psychoterapeutą, który pomoże Ci zrozumieć i poradzić sobie z Twoimi trudnościami.

Wspólnie wyznaczycie cele terapii, a terapeuta nauczy Cię sposobów radzenia sobie z problemami i pomoże złagodzić objawy, które Cię niepokoją.

Jeśli chodzi o zaburzenia lękowe, takie jak agorafobia, najskuteczniejszą metodą leczenia jest terapia poznawczo-behawioralna.

Jest to krótka forma terapii, która koncentruje się na nauce konkretnych umiejętności, które pomagają opanować lęk i pozwalają wrócić do normalnego życia.

Agorafobia jest całkowicie uleczalna.

Dzięki profesjonalnej pomocy, systematycznej pracy nad sobą oraz, jeśli to konieczne, wsparciu leków, możesz stopniowo odzyskiwać kontrolę nad swoim życiem i poprawiać swoje samopoczucie.

Z czasem, z pomocą terapeuty, możesz dojść do punktu, w którym będziesz w pełni samodzielny i wolny od objawów lękowych.

Warto dodać, że terapia poznawczo-behawioralna (CBT) może być również skutecznie realizowana online, co jest szczególnie ważne dla osób z agorafobią, które mogą bać się wychodzić z domu, by udać się na sesję terapeutyczną.

Wideo terapia CBT daje możliwość pracy z terapeutą zdalnie, co sprawia, że leczenie staje się bardziej dostępne i wygodne.

To doskonała alternatywa, która może pomóc w pokonaniu lęku, nie zmuszając do wychodzenia z domu.

Dzięki temu, niezależnie od tego, jak silne są Twoje obawy, możesz podjąć skuteczne leczenie i zacząć poprawiać swoje życie.

Farmakoterapia – leki na agorafobię

Może się zdarzyć, że psychiatra (na pewnym etapie lub na samym początku leczenia) stwierdzi, że właściwe będzie wprowadzeniem leków.

W leczeniu agorafobii stosuje się:

• leki przeciwlękowe (tak zwane benzodiazepiny) – są to środki działające uspokajająco, przepisywane zazwyczaj na krótki okres, by załagodzić ostry lęk. Leki przeciwlękowe mogą uzależniać, dlatego zazwyczaj nie stosuje się ich zbyt długo,
• leki przeciwdepresyjne.

Pamiętaj, że leki psychotropowe potrzebują czasu, by skutecznie pomóc.

Może minąć nawet kilka tygodni (od 2 do 5) zanim organizm przyzwyczai się do dawki, a leki zaczną przynosić oczekiwane skutki.

Nie zniechęcaj się także, jeśli lekarz zmieni Twój lek – to się zdarza, a chodzi o to, żeby dobrać odpowiedni dla Ciebie lek i dawkę.

Jak długo trwa leczenie agorafobii?

Czas leczenia agorafobii zależy od wielu czynników, takich jak nasilenie objawów, dostępność leczenia, wsparcie społeczne oraz zaangażowanie osoby w terapię.

W przypadku terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), która jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia, proces może trwać od kilku miesięcy do roku. 

Celem terapii jest stopniowe zmniejszanie lęku, poprzez stopniowe wystawianie osoby na sytuacje wywołujące lęk oraz naukę radzenia sobie z tymi emocjami.

Leczenie może być krótsze, jeśli osoba regularnie uczestniczy w sesjach terapeutycznych i stosuje się do zaleceń, ale może się także wydłużyć, jeśli objawy są szczególnie silne lub jeśli osoba doświadcza dodatkowych problemów psychicznych. 

Dodatkowo, w niektórych przypadkach lekarz może zalecić leki przeciwlękowe, które pomagają w kontrolowaniu objawów, szczególnie w początkowej fazie leczenia.

Jak poradzić sobie z agorafobią? Leczenie domowe

Niezależnie od tego, czy zdecydujesz się skorzystać z pomocy specjalisty, czy nie – warto poznać metody pozwalające na samodzielne załagodzenie problemu.

1. Panowanie nad oddechem

W przypadku odczuwania lęku lub wystąpienia napadu paniki, jednym z najczęstszych objawów jest przyspieszony oddech, co tylko nasila uczucie lęku.

Warto systematycznie próbować zapanować nad tym, intencjonalnie spowalniając oddech i starając się oddychać głęboko.

2. Relaksacja

Regularne ćwiczenia i medytacja to jedne z najpopularniejszych metod relaksacji.

Pozwalają skutecznie i na długo obniżać ogólny poziom lęku na co dzień.

3. Edukacja

Dobrym pomysłem jest uczenie się na temat swojego stanu zdrowia.

Dzięki temu będziesz wiedzieć co właściwie się z Tobą dzieje i jakich objawów się spodziewać.

Pamiętaj, by sięgać do rzetelnych źródeł. Opierając się na informacjach z niepewnego źródła, możesz sobie nawet wyrządzić krzywdę.

4. Zdrowy styl życia

To, co zawsze pomaga w opanowaniu nieprzyjemnych objawów, jest poprawa własnego stylu życia.

Pamiętaj o trzech podstawowych filarach zdrowia (fizycznego i psychicznego): zdrowa dieta, odpowiednia ilość snu i odpoczynku oraz aktywność fizyczna. Unikaj także niezdrowych ucieczek, takich jak alkohol.

5. Odwaga – staraj się nie uciekać

Choć przezwyciężenie swoich lęków może być trudne, staraj się nie rezygnować z aktywności życiowych tylko dlatego, że wymagać to będzie przebywania w sytuacji wywołującej u Ciebie lęk.

Jak pomóc bliskiej osobie z agorafobią?

Jeśli ktoś z Twoich bliskich zmaga się z agorafobią, ważne jest, abyś wiedział, jak najlepiej go wspierać.

Zrozumienie i empatia to kluczowe elementy, które mogą pomóc tej osobie przejść przez trudności, z którymi się zmaga.

Oto kilka praktycznych rad, które mogą ułatwić Ci bycie wsparciem:

1. Dowiedz się więcej o agorafobii: Agorafobia to skomplikowane zaburzenie, które nie zawsze jest łatwe do zrozumienia. Im więcej wiesz, tym łatwiej będzie Ci okazać wsparcie. Zdobądź wiedzę na temat tego, jak objawia się agorafobia i jak wygląda codzienne życie osoby, która się z nią zmaga. Dzięki temu będziesz bardziej wrażliwy na potrzeby bliskiej osoby.
2. Nie umniejszaj jej lęków: Choć objawy agorafobii mogą wydawać się irracjonalne, dla osoby, która cierpi na to zaburzenie, są one bardzo realne. Unikaj komentowania typu „to tylko w Twojej głowie” czy „musisz wziąć się w garść”. Takie podejście może pogłębić frustrację i poczucie izolacji. Warto okazać zrozumienie i uznać jej lęki za ważne.
3. Bądź wsparciem, nie osądzaj: Pamiętaj, by być cierpliwym i nie oceniać. Często osoby z agorafobią czują się osamotnione i niezrozumiane, dlatego Twoje wsparcie, bez oceniania, jest bardzo cenne. Daj znać, że jesteś obok, gotowy do wysłuchania, bez presji.
4. Utrzymuj regularny kontakt: Osoby z agorafobią często unikają kontaktów, zwłaszcza w sytuacjach społecznych, co może prowadzić do izolacji. Staraj się regularnie kontaktować, nawet jeśli to tylko krótka rozmowa telefoniczna czy wiadomość. Daj znać, że jesteś blisko i chcesz pomóc, niezależnie od tego, jak bardzo osoba cierpi na lęki.
5. Zachęcaj do leczenia: Decyzja o szukaniu pomocy może być stresująca, szczególnie dla osób z agorafobią, które obawiają się wychodzić z domu. Postaraj się delikatnie zachęcać do skorzystania z profesjonalnej pomocy, jak psychoterapeuta czy psychiatra. Jeśli to możliwe, zaoferuj wsparcie w organizowaniu wizyty lub towarzyszenie w pierwszej sesji. Pomoc terapeutyczna może pomóc w stopniowym przezwyciężaniu lęków i odzyskiwaniu kontroli nad życiem.

Pamiętaj, że najważniejsze jest bycie obok, okazanie wsparcia i zrozumienia, bez nacisków.

Twoja obecność może dać poczucie bezpieczeństwa i nadziei na poprawę.

Podsumowanie

Dla niektórych osób samo wyjście z domu może być powodem do paniki.

Osoby z agorafobią mogą unikać sytuacji takich jak samotne przebywanie poza domem, podróżowanie samochodem, autobusem lub samolotem, przebywanie w zatłoczonym miejscu, w zamkniętych przestrzeniach, takich jak sklepy i kina, czy w windzie.

Ludzie z agorafobią obawiają się takich sytuacji, ponieważ koncentrują się na myślach, że ucieczka nagłym wypadku ucieczka może być utrudniona lub pomoc może nie być dostępna.

Osoby z agorafobią starają ograniczyć się do przebywania w strefie „bezpiecznej” (na przykład we własnym domu).

Wyjścia poza taką „strefę” powodują silny niepokój.

Osoby z agorafobią mogą poważnie cierpieć ze względu na swój stan.

Niektórzy nie są w stanie pracować i wypełniać podstawowych codziennych obowiązków.

Leczenie agorafobii opiera się przede wszystkim na psychoterapii, choć czasem wprowadza się także leczenie farmakologiczne.

Istnieją także metody możliwe do zastosowania samodzielne, które ułatwiają normalne funkcjonowanie.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: DSM-IV. Washington, DC: American Psychiatric Association; 2000.
• Nitka-Siemińska A., Zaburzenia lękowe – charakterystyka i zasady leczenia, Forum Medycyny Rodzinnej 2014, tom 8, nr 1, 37–43
• Kiejna A, Piotrowski P, Adamowski T, et al. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku – badanie EZOP Polska. Psychiatria Polska. 2015;49:15-27.
• ICD 10: International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems. Geneva: World Health Organization; 2009.
• Hara, N., Nishimura, Y., Yokoyama, C. et al. The development of agoraphobia is associated with the symptoms and location of a patient’s first panic attack. BioPsychoSocial Med 6, 12 (2012). 
• Adamczyk, K., Adamczyk, D., Wójcik, R., Fałkowska, U., & Soroka, E. (2018). Rzadkie fobie specyficzne—rodzaje i leczenie. Varia Medica, 2(5), 423-429.
• Stech, E. P., Lim, J., Upton, E. L., & Newby, J. M. (2020). Internet-delivered cognitive behavioral therapy for panic disorder with or without agoraphobia: a systematic review and meta-analysis. Cognitive Behaviour Therapy, 49(4), 270-293.
• Bouchard, S., Allard, M., Robillard, G., Dumoulin, S., Guitard, T., Loranger, C., … & Corno, G. (2020). Videoconferencing psychotherapy for panic disorder and agoraphobia: Outcome and treatment processes from a non-randomized non-inferiority trial. Frontiers in psychology, 11, 2164.