Szantaż emocjonalny – rozpoznanie i obrona

Szantaż emocjonalny to potężna forma manipulacji, w której bliscy nam ludzie grożą nam karą za to, że nie robimy tego, czego chcą.

Emocjonalni szantażyści wiedzą, jak bardzo cenimy sobie z nimi relacje. Znają nasze słabości i nasze najgłębsze sekrety. Mogą to być nasi rodzice lub partnerzy, szefowie lub współpracownicy, przyjaciele lub kochankowie.

I bez względu na to, jak bardzo im na nas zależy, wykorzystują tę prywatną wiedzę, aby osiągnąć swoje cele.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Co to jest szantaż emocjonalny? 

Szantaż emocjonalny to styl manipulacji, w którym ktoś wykorzystuje twoje uczucia jako sposób na kontrolowanie twojego zachowania lub przekonanie cię, byś spojrzał na sprawę w określony sposób.

W jaki sposób działa?

Podobnie jak typowy szantaż, szantaż emocjonalny polega na tym, że ktoś próbuje dostać od ciebie to, czego chce. Liczy się natomiast sposób osiągnięcia celu – a jest to manipulowanie tobą za pomocą twoich emocji.

Szantaż emocjonalny przebiega przez sześć etapów:

1. żądanie
2. opór
3. presja
4. groźby
5. uległość
6. powtórzenie

1. Żądanie

Pierwszy etap szantażu emocjonalnego wiąże się z żądaniem. Wyraża ono przedmiot szantażu emocjonalnego, a więc to, co dana osoba chce osiągnąć poprzez manipulację.

Czasem ktoś może wyrazić żądanie wprost – na przykład „nie chcę, żebyś się z nim więcej spotykała”. Innym razem żądanie jest wyrażane w sposób niebezpośredni (tzw. bierno-agresywny). Mogą to być pewne sugestie, dąsanie się lub obrażanie z nadzieją na odgadnięcie motywów. 

Żądanie może czasem przybierać wyjątkowo zawoalowane formy. Szczególnie trudna jest sytuacja, w której formuła żądania udaje prawdziwą troskę. Na przykład stwierdzenie „ta osoba źle na ciebie wpływa” może wydawać się opiekuńcze (i w niektórych sytuacjach faktycznie jest), ale może też stanowić wysublimowane żądanie zakończenia jakiejś relacji.

2. Opór

Aby wystąpił szantaż emocjonalny, musi wystąpić jakaś forma oporu po stronie osoby, wobec której kierowane jest żądanie– w przeciwnym razie mielibyśmy do czynienia ze zwykłą prośbą i jej spełnieniem.

Podobnie jak żądanie, opór również może przybierać mniej i bardziej oczywiste formy.

Czasem jest to stanowcze i czytelne „nie” poparte argumentami. W innych przypadkach ktoś może zdecydować się po prostu na wycofanie z danej relacji lub inną formę niewypełnienia pierwotnego żądania.

Formą oporu jest też… niezrobienie niczego. Zazwyczaj z nadzieją na to, że szantażysta zapomni o swoim żądaniu.

Więcej o objawach nerwicy

3. Presja

W zdrowych związkach ludzie wciąż wyrażają potrzeby i pragnienia. W normalnym związku, gdy wyrazisz opór, druga osoba na ogół reaguje, porzucając problem lub starając się wspólnie znaleźć rozwiązanie.

Szantażysta będzie naciskał na Ciebie, aby spełnić jego żądanie. Oczywista i bezpośrednia presja (czyli uparte powtarzanie żądania) to tylko jedna z możliwości.

Innymi formami presji mogą być:

• próba przeformułowania żądania tak, aby wypadło w jak najlepszym świetle
• podawanie licznej argumentacji za swoim żądaniem i przeciw Twojej odmowie
• stawianie różnego typu ultimatów (np. „jeżeli mnie kochasz, to się zgódź”)
• krytyka lub poniżanie osoby, która nie zgadza się na żądanie

4. Groźby

Szantaż emocjonalny zawsze obejmuje pewną groźbę kary, która wisi w powietrzu i ziści się, jeżeli żądanie nie zostanie wypełnione.

Czasem możesz mieć do czynienia z bezpośrednią groźbą. Jest to jasne postawienie sytuacji i poinformowanie o tym, jakie będą konsekwencje niewypełnienia żądania. Na przykład: „jeśli się nie zgodzisz, spakuję się i się wyprowadzę”.

Inną możliwością jest pośrednia groźba, czyli zasugerowanie możliwych konsekwencji. Przykładem bezpośredniej groźby jest „jeżeli ty nie chcesz się o mnie zatroszczyć, to może znajdzie się ktoś inny”.

Ostatnią opcją jest zamaskowana groźba. W tym przypadku trudno znaleźć faktyczne konsekwencje, ponieważ kryją się one za pozornie pozytywną informacją. Przykład: „dla dobra naszego związku powinieneś się zgodzić, dzięki temu będziemy szczęśliwsi”.

Groźby mogą być małe i duże i chociaż pozornie mogą wydawać się niegroźne, to wciąż są próbą manipulacji.

5. Uległość

Będąc ofiarą szantażu emocjonalnego, często możemy mieć wrażenie braku alternatywnego wyjścia. Ofiara, która nie chce ponieść konsekwencji wyrażonych przez szantażującą ją bliską osobę, po prostu przystaje na postawione żądanie.

Szantażysta, po spełnieniu prośby, może zachowywać się szczególnie miło, co dodatkowo tuszuje całą manipulację. Także osoba szantażowana emocjonalnie często zaczyna próbować uzasadnić i usprawiedliwić w swoich własnych oczach spełnienie żądania.

6. Powtórzenie

Nawet pojedyncza sytuacja spełnienia żądań w sytuacji szantażu emocjonalnego to solidny fundament pod kolejne tego typu zachowania. Kiedy pokażesz drugiej osobie, że szantaż emocjonalny jest skutecznym sposobem na spełnienie własnych żądań, to jest duże prawdopodobieństwo, że w przyszłości znowu z niego skorzysta.

Więcej o stanach lękowych

Rodzaje szantażystów

Choć każdy człowiek i każda relacja jest inna, to można wyróżnić kilka szczególnie często występujących typów ról, w które wchodzą szantażyści emocjonalni.

Rola prokuratora

Ktoś stosujący taktykę prokuratora powie, czego chce, a następnie powie ci, co się stanie, jeśli się nie zastosujesz. Ta sytuacja nieco przypomina system prawny – musisz spełnić pewne warunki, bo w przeciwnym wypadku zostanie nałożona na ciebie kara.

Często oznacza to bezpośrednie groźby, ale karzący „prokurator” może używać również agresji lub obrażania się.

Przykładowe wypowiedzi:

• Jeśli złożysz pozew rozwodowy, zabiorę ci prawa do dzieci.
• Jeśli się nie zgodzisz, to znaczy, że mnie nie kochasz.

Rola męczennika

Ten rodzaj szantażu emocjonalnego również wiąże się z groźbami. Jednak w tym przypadku, zamiast grozić konsekwencjami tobie, szantażyści wyjaśniają, jak twój opór ich skrzywdzi.

Osoby stosujące taktykę samokarania mogą obrócić sytuację tak, aby wyglądało na to, że ich trudności są twoją winą, abyś czuł się bardziej skłonny do wzięcia odpowiedzialności i udzielenia im pomocy.

Przykładowe wypowiedzi:

• Jeśli nie pożyczysz mi pieniędzy, jutro stracę samochód.
• Jesteś jedyną osobą, która może mi pomóc, bez ciebie zostanę całkiem sam.

Rola ofiary

Osoba w roli ofiary często przekazuje swoje uczucia bez słów. Jeśli uważają, że ich lekceważyłeś lub chcą, abyś coś dla nich zrobił, mogą nic nie mówić i okazywać swoje niezadowolenie na przykład poprzez płacz, westchnienia czy smutek.

Najbardziej obrazowym przykładem tego rodzaju manipulacji jest wymuszanie pewnych działań płaczem. Często powtarzany z powodzeniem szantaż tego typu może sprawić, że druga osoba już na widok napełniających się łzami oczu spełni każde żądanie.

Rola kusiciela

Niektóre rodzaje szantażu emocjonalnego przypominają raczej miłe gesty. Kusiciel trzyma nagrody nad twoją głową, aby coś od ciebie otrzymać, oferując miłość, pochwały i zachętę. Ale za każdym razem, gdy mijasz jedną przeszkodę, czeka Cię kolejna. Gdy „nagroda” jest już blisko, nagle okazuje się jednak nieosiągalna.

Przykładem tego typu szantażu emocjonalnego może być szef, który obiecuje awans, prosząc o coraz to nowe poświęcenia, wykraczające poza normalne obowiązki. Szef może chwalić za Twoje starania, sugerować, że niedługo zostaną wynagrodzone – do czego jednak nigdy nie dochodzi.

Wszystko o nerwicy lękowej

Radzenie sobie z szantażem emocjonalnym

Jeśli podejrzewasz, że jesteś obiektem szantażu emocjonalnego, możesz zrobić kilka rzeczy, aby zareagować w asertywny sposób i wyrwać się z takiego schematu działania.

Po pierwsze, zrozum sytuację

Na podstawie powyższych informacji, masz już ogólne pojęcie o tym, jak wygląda szantaż emocjonalny. Warto jednak wiedzieć, co szantażem emocjonalnym nie jest:

• wyrażanie swoich pragnień (jeśli nie towarzyszy im przymus i groźby – np. chciałbym, żebyś dzisiaj zamiast spotkania ze znajomymi został ze mną w domu)
• stawianie granic (np. nie zgadzam się na nocowanie w naszym domu innych osób, bez wcześniejszego uzgodnienia tego)
• wyrażanie różnych emocji – także smutku i złości (czasami jest to po prostu obraz przeżyć wewnętrznych, a nie próba wywarcia wpływu na drugiej osobie)

Osoba dopuszczająca się szantażu emocjonalnego także nie jest jednoznacznie zła. Niekoniecznie trzeba od razu taką relację kończyć i odcinać się od emocjonalnego szantażysty. Mało tego – tego typu manipulacji czasem dopuszczają się nawet dzieci, które dopiero uczą się zasad życia w społeczeństwie.

Czasami szantaż emocjonalny jest wyrazem bezsilności i braku umiejętności asertywnego wyrażenia własnych pragnień lub obaw. W takiej sytuacji, jeżeli zależy Ci na tej osobie, to warto porozmawiać i dojść do sedna sytuacji.

Daj sobie czas

Osoba, która próbuje tobą manipulować, może próbować zmusić cię do natychmiastowej odpowiedzi. Kiedy jesteś zdenerwowany i przestraszony, możesz się poddać, zanim w pełni rozważysz inne możliwości.

To jest jeden z powodów, dla których szantaż przynosi efekty. Zamiast tego zachowaj spokój i poinformuj szantażystę, że potrzebujesz czasu.

Nawet jeśli druga osoba próbuje na ciebie naciskać, abyś zdecydował natychmiast, nie wycofuj się (ani nie stosuj gróźb). Spokojnie powtórz, że potrzebujesz czasu.

Rozmowa, rozmowa i jeszcze raz…

Jak w znakomitej większości problemów interpersonalnych, rozwiązaniem, po które powinieneś sięgnąć, jest rozmowa. Warto, aby była przeprowadzona w duchu asertywności.

Wielu szantażystów postrzega swoje zachowanie jako strategię, która pomaga im osiągnąć ich cele i nie zdają sobie sprawy, jaki to ma wpływ na Ciebie. Rozmowa może pomóc zwiększyć ich świadomość.

Podczas rozmowy postaraj się wyrazić swoje uczucia, które pojawiają się, gdy jesteś postawiony w takiej sytuacji.

Warto też określić granice, informując, że możecie porozmawiać o sprawie, ale nie chcesz być manipulowany.

Warto także poprowadzić rozmowę tak, aby wspólnie wymyślić rozwiązanie problemu, które będzie satysfakcjonujące dla obu stron.

Zidentyfikuj wyzwalacze

Ktoś, kto manipuluje Tobą za pomocą Twoich emocji, na ogół całkiem trafnie ocenia Twoje słabości. Jeśli na przykład nie lubisz kłócić się publicznie – może grożą, że zrobią scenę. Jeśli boisz się porzucenia– mogą grozić zakończeniem związku itp.

Zwiększenie zrozumienia własnych lęków lub przekonań, które dają moc szantażyście, może dać szansę na odzyskanie tej mocy. To znacznie utrudni drugiej osobie użycie ich przeciwko tobie.

Podsumowanie

Sarkazm, „sprawdziany” relacji, karanie, ukryte groźby i wywoływanie poczucia winy, to niektóre formy, jakie przybiera szantaż emocjonalny. Poddanie się mu może wydawać się najlepszym sposobem na zachowanie spokoju, ale w efekcie często prowadzi do dalszej manipulacji.

W wielu przypadkach możesz porozmawiać z tą osobą i wspólnie popracować nad poprawą jakości komunikacji w relacji. W innych przypadkach najlepszym rozwiązaniem może być zakończenie relacji. Najważniejszym jest wyznaczenie uczciwych granic, pilnowanie ich i komunikowanie w sposób asertywny.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• Forward, S., Frazier, D., & Trzebiatowska, M. (2007). Szantaż emocjonalny. Gdánskie Wydawn. Psychologiczne.
• Gutheil, T. G. (2005). Boundaries, blackmail, and double binds: a pattern observed in malpractice consultation. Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law Online, 33(4), 476-481.
• Cygan, A. (2013). Przemoc psychiczna wobec partnerki w związkach intymnych. Państwo i Społeczeństwo, 13(3), 31-51.
• Krok, K. D. (2007). Strategie rozwiązywania konfliktów w systemie rodzinnym.