Somatyzacja – czym jest i co robić?

Somatyzacja to efekt silnego połączenia między naszymi umysłami i ciałami. Choć efekty tego połączenia widać na co dzień, to czasem mogą one przybrać formę zaburzenia.

Jest ono związane z odczuwaniem fizycznych objawów problemów ze zdrowiem psychicznym.

Wiedza o somatyzacji jest istotna i przydatna. Jej brak może doprowadzić do długotrwałych i kosztownych konsultacji z lekarzami różnej specjalności. Wszystko, w poszukiwaniu źródła bólu, który ma podłoże psychiczne.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Połączenie między ciałem a umysłem

Wszyscy, przez cały czas i bez żadnych przerw, doświadczamy połączenia między ciałem a umysłem.

Mówiąc ściślej, jest to komunikacja między mózgiem a ciałem, która obejmuje rdzeń kręgowy, wszystkie nerwy oraz neuroprzekaźniki (takie jak hormony). 

Ten skomplikowany system komunikacji jest odpowiedzialny za pobieranie informacji z naszego ciała (np. z oczu, uszu, nosa i skóry) i przekazywanie tych informacji do naszego mózgu.

Działanie to jest dwustronne – z mózgu także są przekazywane wiadomości do wszystkich części ciała, na przykład w celu podjęcia działania. 

Dzięki temu systemowi, mózg może „zarządzać” naszym ciałem (np. ruszać się poprzez napinanie mięśni), a także uświadamiać sobie jak otoczenie wpływa na nasz organizm (np. jest nam zimno, odczuwamy ból, gdy uderzymy się o coś).

Połączenie ciała i umysłu jest automatyczne i mimowolne.

Przykładem skutecznego połączenia ciała i umysłu jest tak zwana reakcja „walki lub ucieczki”.

W sytuacji zagrożenia (np. spotkania z dzikim zwierzęciem) niemal natychmiast możemy zauważyć przygotowanie się naszego ciała do ochrony nas samych – czyli podjęcia walki lub rzucenia się do ucieczki. W takiej sytuacji zwiększa się nasze tętno, mięśnie się napinają i przyśpiesza oddech.

Somatyzacja – czym jest?

Somatyzacja ma silne powiązanie z opisanym połączeniem ciała i umysłu. Jest to w uproszczeniu cielesne odczuwanie (soma, to z greki ciało) stanów psychicznych.

Zdarza się to każdemu z nas, na przykład:

• odczuwamy nudności w sytuacji silnego stresu
• od silnych emocji może rozboleć nas głowa
• niektórzy nawet mdleją, odczuwając silny szok

Somatyzacja może sprawić, że nasilą się niektóre z naszych objawów fizycznych (np. związanych z chorobą) i ból będzie silniejszy.

Na przykład osoby z problemami gastrycznymi często obserwują wzmożone objawy w momencie lub niedługo po odczuwaniu silnego stresu i emocji.

Trzy rodzaje somatyzacji

W praktyce medycznej podstawowej opieki zdrowotnej można wyróżnić trzy rodzaje somatyzacji: 

1. Somatyzacje związane z ostrym stresorem sytuacyjnym: w obliczu frustracji, rozczarowania lub straty często odczuwa się dyskomfort psychiczny (np. lęk, smutek) i fizyczny (np. nudności, zawroty głowy). Często, gdy ludzie cierpią z powodu wydarzeń życiowych, pojawiają się z początku niewielkie objawy fizyczne (np. ból głowy, ból brzucha), które z czasem mogą przerodzić się w zaburzenie
2. Somatyzacje związane z ostrym zaburzeniem psychicznym: znaczna część somatyzacji wiąże się z wcześniejszą obecnością zaburzenia psychicznego, takiego jak poważna depresja lub lęk
3. Somatyzacje związane z przewlekłym zaburzeniem psychicznym: istnieje niewielka grupa pacjentów, którzy stale wykazują niewyjaśnione objawy medyczne, są odporni na zapewnienia lekarzy i często cierpią na przewlekłe zaburzenie psychiczne. Właściwa pomoc medyczna, w tym leczenie lęku i zaburzeń depresyjnych, może zapewnić ulgę większości pacjentów z somatyzacją.

Więcej o objawach nerwicy

Diagnoza psychiatryczna somatyzacji

Osoby doświadczające somatyzacji zazwyczaj nie podejrzewają, że ich samopoczucie może mieć podłoże w psychice.

W związku z tym zwykle kierują się do lekarza rodzinnego, a także do licznych specjalistów (w zależności od tego, jaki organ przysparza przykrych objawów). Po wielu, a często kosztownych badaniach, nie udaje znaleźć się medycznej przyczyny złego samopoczucia pacjenta.

Lekarze zdają sobie oczywiście sprawę z możliwości odnalezienia źródła w psychice pacjenta. Niestety, wciąż możemy spotkać się ze stygmatyzmem zaburzeń psychicznych. Niejednokrotnie pacjent odesłany do psychiatry czuje się urażony, a nawet ma wrażenie, że lekarze uważają, że symuluje on swoje objawy.

Ból fizyczny, który wynika z somatyzacji nie jest udawany. Objawy fizyczne problemu ze zdrowiem psychicznym, są jak najbardziej prawdziwe i odczuwalne. Jednak skoro problem leży w psychice – to także tam należy szukać rozwiązania.

Zaburzenia związane z somatyzacją

Do zaburzeń związanych z somatyzacją konieczne jest wystąpienie kilku czynników:

• występują powtarzające się skargi pacjenta na fizyczne dolegliwości
• pacjent domaga się kolejnych badań i poszukiwania, nawet jeśli lekarz zapewnia, że nie ma ku temu podstaw
• jeżeli faktycznie występują jakieś problemy ze zdrowiem fizycznym, to i tak nie wyjaśniają one natury i nasilenia objawów, ani cierpienia pacjenta

Zbiór zaburzeń, których podstawą jest somatyzacja, nosi zbiorczą nazwę zaburzeń somatoformicznych.

Wyróżnia się w ich obrębie poszczególne zaburzenia. Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM V) rozróżnia:

1. Zespoły z objawami somatycznymi (objawia się utrzymującymi się objawami fizycznymi o podstawie psychologicznej, pacjent jest bardzo skupiony na swoim stanie zdrowia i możliwości wykrycia choroby)
2. Zaburzenia chorobowo-lękowe (pacjent nadmiernie przejmujący się własną chorobą lub własnym stanem zdrowia)
3. Zaburzenia konwersyjne (niezgodność między objawami pacjenta, a postawioną diagnozą medyczną)
4. Czynniki psychiczne oddziałujące na stan somatyczny (związek między czynnikami psychologicznymi, a zmianą przebiegu choroby – na przykład zaostrzeniem objawów)
5. Zaburzenia pozorowane (udawanie choroby, niepełnosprawności lub zranienia, nawet jeżeli trudno zrozumieć płynące z tego korzyści)
6. Inne określone zespoły z objawami somatycznymi i pokrewne
7. Nieokreślone zespoły z objawami somatycznymi

Więcej o stanach lękowych

Objawy i podstawa diagnozy

Trudno o jednorodne zobrazowanie zaburzeń somatoformicznych.

Istnieją duże różnice indywidualne – różne osoby mogą mieć różne objawy, a także różne ich natężenie. 

Najczęściej występujące objawy to:

• ból (w tak naprawdę dowolnym miejscu, najczęściej pacjenci skarżą się na ból głowy, brzucha lub pleców)
• niespecyficzny dyskomfort cielesny (np. ogólne zmęczenie i osłabienie)
• cierpienie psychiczne (np. lęki, zamartwianie się o własne zdrowie)

Co ważne, w przypadku zaburzeń somatoformicznych cierpienie jednostki jest autentyczne. Nie jest to symulacja – niezależnie od tego, czy udało się znaleźć wyjaśnienie medycznie. 

Zespół objawów somatycznych może być nierozpoznany u osób w podeszłym wieku. Dzieje się tak między innymi dlatego, że niektóre objawy somatyczne (np. bóle, zmęczenie) uważa się za część normalnego starzenia się i są uważane za „zrozumiałe” u starszych dorosłych.

Seniorzy częściej także mają bardziej „ogólne” choroby i stany medyczne (np. niewydolność całego narządu lub układu) i dodatkowe objawy często przypisuje się tym właśnie przyczynom.

U dzieci najczęstszymi objawami są nawracający ból brzucha, ból głowy, zmęczenie i nudności.

Pojedynczy wyraźny objaw (np. ból w konkretnym miejscu) występuje częściej u dzieci niż u dorosłych. Chociaż małe dzieci mogą mieć dolegliwości somatyczne, to przed okresem dojrzewania raczej nie zamartwiają się o własny stan zdrowia. W takim przypadku ważna jest reakcja rodziców, którzy mogą ustalić interpretację objawów i sposób poszukiwania pomocy medycznej.

Rozpowszechnienie i czynniki ryzyka somatyzacji

Nie znamy dokładnej częstości występowania zespołu objawów somatycznych w ogólnej populacji dorosłych, ale prawdopodobnie wynosi około 5–7%. Występowanie zespołu objawów somatycznych prawdopodobnie jest wyższe u kobiet niż u mężczyzn.

Niektóre osoby są bardziej narażone na doznanie zaburzeń związanych z somatyzacją.

Czynniki, które na to wpływają to:

• Osobowość: tak zwana neurotyczność (niezrównoważenie emocjonalne o charakterze nerwicowym, niska odporności na stres, skłonności do stanów lękowych) została zidentyfikowana jako bardzo silny czynnik ryzyka objawów somatycznych
• Środowisko: objawy somatyczne są częściej obserwowane u osób niewykształconych i o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Na tego typu objawy wpływa też styl życia pełen stresu
• Wcześniejsze doświadczenia: osoby o traumatycznych przeżyciach (np. wykorzystywanie seksualne, inne trudne przeżycia), mające inną chorobę (psychiczną lub fizyczną) i wykluczone społecznie, są bardziej narażone na doświadczenie somatyzacji

Powiązane zaburzenia

Naukowo dowiedziono częstego współwystępowania zaburzeń o podłożu somatyzacyjnym z innymi zaburzeniami psychicznymi.

Szczególnie często jako współwystępujące zaburzenia wyróżnia się:

• zaburzenia lękowe
• depresję
• zaburzenia osobowości

Wszystko o nerwicy lękowej

Leczenie somatyzacji

Choć zaburzenia somatoformiczne mają swoje podłoże w psychice, konieczne jest najpierw wykluczenie przyczyn leżących w zaburzeniach związanych z ciałem. Jest to niezwykle ważne, aby móc na czas skutecznie pomóc osobie cierpiącej.

Jeżeli, po wyczerpujących badaniach, nie widać przyczyn złego samopoczucia fizycznego, wtedy warto udać się do specjalisty zdrowia psychicznego. To do niego należy zadanie odnalezienia źródła problemu i skonstruowanie terapii, która wspomoże pacjenta i pozwoli mu uwolnić się także od cierpienia fizycznego.

Celem terapii jest rozwiązanie problemu psychologicznego leżącego u podstaw objawów fizycznych, ale także nauczenie osoby cierpiącej przydatnych umiejętności.

Umiejętności te są niezbędne, żeby uniknąć rozwinięcia tego samego lub innego zaburzenia psychicznego w przyszłości.

Trening psychologiczny może dotyczyć:

• nauki redukowania stresu, radzenia sobie z nim i zapobieganiu jego nadmiernego występowania
• nauka radzenia sobie z objawami fizycznymi
• nauka radzenia sobie z depresją i innymi problemami psychologicznymi
• ograniczenie zaabsorbowania objawami fizycznymi

Istotne są także samodzielne wysiłki pacjenta, aby pozbyć się przykrych objawów.

W sytuacji zdiagnozowania zaburzenia z grupy somatoformicznej warto zainwestować czas w:

• wprowadzenie zdrowych nawyków (w tym żywienia, regularnego snu i wystarczającego odpoczynku)
• aktywność fizyczną i inne zabiegi wspomagające ciało (np. masaże, różnego rodzaju kosmetyki)
• odnalezienie własnej metody na zdrowe zredukowanie stresu i napięcia emocjonalnego (takim rozwiązaniem może być joga oraz medytacja, która za pomocą technik oddechowych wspomaga równowagę psychiczną, a poprzez rozciąganie mięśni i wysiłek fizyczny wspomaga ciało). Joga jest także dobrą metodą na lepsze zrozumienie połączenia między umysłem i ciałem, które leży u podstaw somatyzacji.

Podsumowanie

Zdiagnozowanie zaburzenia somatoformicznego może być niepokojące. Jednak nie ma się czego obawiać – podobnie jak różni specjaliści badają i leczą nasze ciała, tak psychiatrzy i psychoterapeuci mogą zbadać i pomóc „naprawić” naszą psychikę.

Najważniejsze w leczeniu zaburzeń psychicznych jest podejście pacjenta. Dlatego warto obdarzyć specjalistę od zdrowia psychicznego zaufaniem i stosować się do jego zaleceń.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: Author.
• Woźniewicz A.,(2018) Sposoby klasyfikowania zaburzeń psychosomatycznych, Psychiatr Psychol Klin 2018, 18 (3), p. 283–289
• Nitsch K., Jabłoński M., Samochowiec J., Kurpisz J., (2015) Zaburzenia pod postacią somatyczną: problematyczne zjawisko — problematyczna diagnoza, Via Medica tom 12, nr 2, 77–84
• Sullivan M., Katon W., (1993) Somatization The Path Between Distress and Somatic Symptoms, APS Journal 2(3): 141-149
• Dimsdale J. E., (2017) Research on Somatization and Somatic Symptom Disorders: Ars longa, vita brevis, Psychosom Med.: 79(9): 971–973 
• Lipowski Z. J., (1988) Somatization: The Concept and Its Clinical Application, Am J Psychiatry 145:11