Zespół serotoninowy – czym jest i jak go uniknąć?

Zespół serotoninowy?

Jak to? Przecież serotonina kojarzy nam się z dobrym samopoczuciem i zadowoleniem.

W tym artykule dowiesz się czym jest zespół serotoninowy, jakie są jego przyczyny i objawy oraz jak go leczyć.

Czym jest zespół serotoninowy?

Mówiąc najprościej, zespół serotoninowy to stan organizmu wywołany zbyt dużą ilością serotoniny w mózgu.

Aby dobrze zrozumieć tę definicję, przyjrzyjmy się najpierw dokładniej serotoninie.

Co to jest serotonina?

W organizmie człowieka działają hormony, które regulują jego pracę. Niezwykle ważne jest, by ich poziom był w normie, ponieważ wszelkie odchylenia w dowolną stronę mogą spowodować poważne zaburzenia.

Serotonina jest hormonem. Jest wytwarzana głównie w jelitach (a konkretnie – błonie śluzowej jelit) oraz w mózgu (w jądrach szwu i szyszynce).

Serotonina jest ważnym neuroprzekaźnikiem  – czyli przenosi sygnały między komórkami nerwowymi.

Za co odpowiada serotonina w organizmie?

• Reguluje sen (we współpracy z innym hormonem, melatoniną)
• Reguluje apetyt (hamuje go po spożyciu cukrów, podwyższa po spożyciu białek)
• Reguluje temperaturę ciała, ciśnienie krwi i jej krzepnięcie
• Powoduje skurcz mięśni gładkich (naczyń krwionośnych, oskrzeli, macicy i jelit)
• Wpływa na potrzeby seksualne
• Wpływa na zachowania impulsywne
• Jej niski poziom może powodować agresję, zmęczenie, zwiększoną wrażliwość na ból, a także zaburzenia depresyjne.

Objawy zespołu serotoninowego

Objawy zespołu serotoninowego często zaczynają się w ciągu kilku godzin od przyjęcia nowego leku, który wpływa na poziom serotoniny lub po zwiększeniu dawki leku już przyjmowanego.

Objawy mogą obejmować:

• Zmiany stanu psychicznego
  • zaburzenia świadomości
  • hipomania (jedna z postaci epizodu maniakalnego w chorobie afektywnej dwubiegunowej, objawia się łagodnym podwyższeniem nastroju lub jego drażliwością)
  • pobudzenie
  • niepokój
    
• Zaburzenia wegetatywne
  • chwiejność ciśnienia tętniczego krwi
  • tachykardia (przyspieszenie akcji serca powyżej 100 uderzeń na minutę)
  • przyspieszony oddech
  • wzmożona potliwość
  • dreszcze
  • ślinotok
  • biegunka
  • gorączka
  • ból głowy
  • nudności
  • wymioty
  • podwyższona temperatura
  • dreszcze i gęsia skórka
  • utrata przytomności
    
• Objawy neurologiczne (nerwowo-mięśniowe)
  • Mioklonie (krótkotrwałe skurcze (szarpnięcia) pojedynczego mięśnia lub całych grup mięśniowych)
  • drżenie
  • sztywność mięśniowa
  • wzmożenie odruchów ścięgnistych (odruchy badane przez lekarza za pomocą młoteczka neurologicznego)
  • rozszerzenie źrenic
  • akatyzja (zespół objawów, obejmuje: pobudzenie ruchowe, przymus bycia w ciągłym ruchu i poruszania kończynami, lęk, rozdrażnienie, niepokój)
  • zaburzenia koordynacji ruchów
  • napady padaczkowe

Co ważne, zespół serotoninowy może występować w całej gamie natężeń.

Od bardzo łagodnego, wręcz niezauważalnego dla lekarza, poprzez łagodny (np.: jedynie biegunka i ból głowy), po stan zagrażający życiu pacjenta (podczas którego pacjentowi może towarzyszyć wysoka gorączka, niewydolność nerek, a nawet grozić śpiączka).

Zespół serotoninowy często nie powoduje żadnych powikłań, po tym, gdy poziomy serotoniny powrócą już do normy.

Natomiast nieleczony ciężki zespół serotoninowy może prowadzić do utraty przytomności, a nawet śmierci.

Jak możesz sobie pomóc

Diagnoza zespołu serotoninowego

Nie istnieje żaden pojedynczy test potwierdzający rozpoznanie zespołu serotoninowego.

Najważniejsze jest poinformowanie lekarza o przyjmowanych lekach, zanim przepisze Ci jakikolwiek dodatkowy farmaceutyk – nawet zwykły lek na kaszel.

Dlatego Twój lekarz rodzinny powinien zawsze wiedzieć o wszystkich innych konsultacjach ze specjalistami (na przykład psychiatrą) i ich postanowieniach.

Jeżeli wystąpiły u Ciebie któreś z wyżej wymienionych objawów, a przyjmujesz leki przeciwdepresyjne, niezwłocznie zgłoś się do lekarza, od razu informując o przyjmowanych lekach!

Istnieje możliwość, że znacznie ułatwisz i przyśpieszysz w ten sposób diagnozę.

Po stwierdzeniu wystąpienia zespołu serotoninowego można określić stopień jego natężenia – łagodny, średni i ciężki.

1. Łagodny – objawia się m.in. łagodnym nadciśnieniem tętniczym, drżeniem, rozszerzeniem źrenic, dreszczami. W tym przypadku zazwyczaj wystarczy odstawienie leków wywołujących zespół serotoninowy, zapanowanie nad objawami (np. zbicie gorączki lub wysokiego ciśnienia) i kilkugodzinna obserwacja.
   
2. Średni – objawia się powyższymi oraz nadpobudliwością, wysoką gorączką (nawet powyżej 40 stopni Celsjusza), przyspieszonym metabolizmem. Taki stan zazwyczaj wymaga już przyjęcia do szpitala, podania odpowiednich środków i dłuższej obserwacji.
   
3. Ciężki – objawia się temperaturą powyżej 41 stopni, delirium, sztywnością mięśni i skokami ciśnienia. Wymaga przyjęcia do szpitala na oddział intensywnej terapii i stopniowe zapanowanie nad objawami.

Diagnoza różnicowa

Istnieje kilka stanów i zaburzeń, które objawiają się podobnie do zespołu serotoninowego.

Co to za przypadki i jak je odróżnić?

• Odstawienie leku przeciwdepresyjnego: objawy zaczynają się w ciągu kilku dni po odstawieniu lub zmniejszeniu dawki leku przeciwdepresyjnego i zwykle ustępują samoistnie, trwając łącznie około tygodnia. Obejmuje objawy grypopodobne, nudności, zaburzenia równowagi, zaburzenia czucia, nadmierne pobudzenie oraz zmiany nastroju, snu i apetytu.
  
• Zespół antycholinergiczny: wynika z przedawkowania leków antycholinergicznych. Objawy obejmują suchość w ustach, suchą i zaczerwienioną skórę, zatrzymanie moczu, rozszerzone źrenice, niewyraźne widzenie, gorączkę, pobudzenie, majaczenie i omamy. Cechą odróżniającą od zespołu serotoninowego jest to, że napięcie mięśniowe i odruchy są normalne w przypadku zespołu antycholinergicznego.
  
• Hipertermia złośliwa: niebezpieczny stan organizmu, wywoływany u niektórych pacjentów przez leki służące do znieczulenia ogólnego i niektóre inne leki. Charakteryzuje się niezwykle szybkim wzrostem temperatury organizmu.
  
• Złośliwy zespół neuroleptyczny: ciężkie powikłanie (zazwyczaj po lekach przeciwpsychotycznych) najczęstszymi objawami klinicznymi tego zespołu są zmiana stanu psychicznego, sztywność mięśniowa, gorączka, zaburzenia równowagi. Początek jest wolniejszy i różni się od zespołu serotoninowego także obecnością bradykinezji (spowolnieniem ruchowym).
  
• Inne stany: Inne podobnie wyglądające stany obejmują zapalenie opon mózgowych lub zapalenie mózgu, przedawkowanie narkotyków, odstawienie alkoholu lub benzodiazepin (zawarte w lekach uspokajających).

Przyczyny powstania zespołu serotoninowego

Zespół serotoninowy pojawia się, gdy w mózgu wystąpi za duża ilość serotoniny. Co podwyższa jej poziom?

Co zwiększa ilość serotoniny?

Największy wpływ na poziom serotoniny w mózgu mają leki przeciwdepresyjne. Stosuje się je zazwyczaj przy przewlekłych zaburzeniach nastroju (na przykład: depresja, dystymia, choroba afektywna dwubiegunowa), a także przy zaburzeniach lękowych (tak zwanych nerwicach, na przykład: lęk uogólniony, zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, zespół stresu pourazowego).

Więcej o objawach nerwicy

Z pewnością wiesz, że osoba chorująca na depresję ma obniżony nastrój, być może wiesz także o innych objawach – na przykład zmienionym apetycie i problemach ze snem.

Zaburzenia psychiczne objawiają się także na poziomie biologicznym – w wielu badaniach wykazano powiązanie między zaburzeniami ilości poszczególnych neuroprzekaźników a zaburzeniem psychicznym.

Na przykład: choroba Parkinsona wiąże się z niskim poziomem dopaminy (trwają także badania nad związkiem poziomu dopaminy i schizofrenią), choroba Alzheimera wiąże się z obniżonym poziomem acetylocholiny.

Natomiast u osób z depresją zaobserwowano obniżoną ilość GABA, serotoniny i noradrenaliny.

Dlatego właśnie, aby wyleczyć depresję, poza psychoterapią, stosuje się także leki – by pomóc organizmowi uzyskać i utrzymać odpowiedni poziom potrzebnych hormonów.

Jak działają antydepresanty?

Skupimy się na jednej z najpopularniejszych grup antydepresantów, których mechanizm opiera się na blokowaniu wychwytu zwrotnego serotoniny (tzw. SSRI – z ang. Selective Serotonin Reuptake Inhibitor; selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny).

W dużym uproszczeniu wychwyt zwrotny to mechanizm, który pozwala na ponowne „wykorzystanie” danego neuroprzekaźnika (w tym wypadku serotoniny) przez neuron.

Jeżeli wychwyt zwrotny jest blokowany, to podwyższa się poziom danego neuroprzekaźnika, a odpowiednie receptory są silniej pobudzone.

Stosowanie antydepresantów (opartych na mechanizmie blokowania wychwytu zwrotnego serotoniny) zwiększa poziom serotoniny w mózgu .

Ale spokojnie, samo używanie antydepresantów nie spowoduje od razu powstania zespołu serotoninowego.

Co prowadzi do zespołu serotoninowego?

Najczęściej jest to efekt łączenia kilku leków, które w interakcji powodują zaburzenie ilości serotoniny w mózgu.

W bardzo rzadkich przypadkach, u osób szczególnie podatnych, zespół serotoninowy może wystąpić przy przyjmowaniu tylko jednego leku psychotropowego.

Możemy powiedzieć, że osoby przyjmujące leki przeciwdepresyjne są w grupie ryzyka zespołu serotoninowego i powinny szczególnie uważać na wszystkie inne czynniki, które mogłyby podwyższyć poziom serotoniny w ich mózgu.

Dlatego tak ważne jest przyjmowanie leków psychotropowych pod nadzorem lekarza i zgodnie z jego zaleceniami.

Nie ma jednej uniwersalnej odpowiedzi na to, co prowadzi do zespołu serotoninowego.

Poprzez studiowanie poszczególnych przypadków występowania tego zespołu, udało się ustalić możliwe czynniki takiego stanu.

W znanych nam obecnie przyczynach znajduje się łączenie przyjmowanych leków przeciwdepresyjnych (opartych na mechanizmie blokowania wychwytu zwrotnego serotoniny) z niżej wymienionymi substancjami.

Substancje wpływające na powstanie zespołu serotoninowego

Inhibitory MAO

Występują w lekach przeciwdepresyjnych, a także w naturalnych środkach np. w miłorzębie dwuklapkowym.]

Na polskim rynku dostępne są następujące leki z inhibitorami MAO:

• Moklar
• Aurorix
• Mobemid
• Segan
• Selgres
• Rasagiline
• Ralago
• Detreman

Klomipramina

Występuje w lekach przeciwdepresyjnych.

Na polskim rynku dostępny jest lek z klomipraminą:

• Anafranil

Tryptofan

 Związek występujący w pokarmie, np. spirulinie i białkach jaj.

Na polskim rynku są suplementy diety dostępne bez recepty, zawierające dużą ilość tryptofanu.

Sumatryptan 

Występuje w lekach przeciwbólowych, szczególnie przy bólach głowy i migrenach.

Na polskim rynku dostępne są następujące leki z sumatryptanem:

• ApoMigra
• Sumamigren
• Cinie
• Imigran
• Sumigra
• Frimig

Dekstrometorfan 

Stosowany w lekach przeciwkaszlowych.

Na polskim rynku dostępne są następujące leki z dekstrometorfanem:

• Vicks MedDex
• Tussi Drill
• Acodin
• Tussidex mite
• Robitussin
• Tussal Antitussicum
• Actifed
• Gripex
• ACTI-trin
• Cerugrip
• Grypostop
• Grypolek
• Gripblocker
• Dexapico
• DexaCaps
• Dexapini

Narkotyki

W tym: LSD, ecstasy, kokaina i amfetamina.

Suplementy ziołowe 

Na przykład: ziele dziurawca, żeń-szeń, gałka muszkatołowa.

Nawet jeżeli nie znalazłeś powyżej nazwy przyjmowanego przez Ciebie leku, jeżeli masz jakieś wątpliwości – skontaktuj się z lekarzem.

Zioła na nerwicę – praktyczny przegląd

Leczenie zespołu serotoninowego

Jeśli objawy są niewielkie, prawdopodobnie wystarczy wizyta u lekarza i odstawienie leku powodującego problem.

Jeśli natomiast masz ciężkie objawy, które niepokoją twojego lekarza, być może będziesz musiał zostać w szpitalu, aby upewnić się, że Twój stan się poprawia.

Jak zapobiec zespołowi serotoninowemu?

Nie zawsze można zapobiec wystąpieniu zespołu serotoninowego.

Istnieją pewne standardowe dobre praktyki przyjmowania leków, o których powinieneś zawsze pamiętać.

Dobre praktyki podczas przyjmowania leków:

1. Zawsze mów lekarzowi o dotychczas przyjmowanych lekach

To zadanie jest proste, bo zazwyczaj lekarze sami pytają, czy przyjmujesz jakieś leki na stałe.

To bardzo ważne, aby wymienić wszystkie leki, jakie przyjmujesz (a także suplementy), ponieważ ich interakcje mogą mieć bardzo negatywne skutki, nie tylko takie jak zespół serotoninowy.

2. Szczerze i rzetelnie odpowiadaj podczas wywiadu lekarza

Bardzo często można uniknąć negatywnych skutków leków, jeżeli lekarz będzie wiedział na przykład o Twoim obciążeniu genetycznym lub o problemach z jakimiś narządami.

3. Czytaj ulotki dołączone do leków

Znajdziesz tam wiele ważnych informacji – po niektórych lekach nie powinieneś na przykład prowadzić pojazdu, a inne źle reagują z różnymi grupami pokarmów (na przykład z cytrusami).

Dzięki przeczytaniu i zastosowaniu tych wskazań możesz zaoszczędzić sobie sporo cierpienia.

4. Nie lecz się „na własną rękę”

Nie decyduj się na samodzielne leczenie, szczególnie lekami na receptę, które możesz na przykład „zdobyć” od znajomych.

Pamiętaj – to, że ktoś miał niemal identyczne objawy i pomógł mu jakiś lek, wcale nie oznacza, że Tobie również pomoże! W sprawie leków konsultacja z lekarzem jest konieczna.

5. Ostrożnie podchodź do naturalnych środków

Czasem naturalne środki, takie jak napary z ziół, są świetnym rozwiązaniem – są tańsze, bardziej dostępne, nie obciążają tak naszego organizmu.

Czasem jednak mogą wchodzić w silne interakcje z przyjmowanymi lekami – poinformuj więc swojego lekarza, że korzystasz z tego typu środków albo zapytaj farmaceutę, jakie są przeciwskazania do stosowania danego rodzaju ziół.

6. Zdrowie ponad wstydem – przyznaj się

Zdarzają się trudne i wstydliwe sytuacje, na przykład, gdy pewne objawy pojawią się po spożyciu nielegalnych narkotyków lub leków zdobytych bez posiadania recepty.

Lęk i wstyd w takiej sytuacji jest naturalny, ale Twoje zdrowie i życie jest dużo ważniejsze – zawsze szczerze poinformuj lekarza o tym, jakie środki przyjmowałeś, kiedy i w jakich ilościach.

Być może zaoszczędzicie w ten sposób czas niezbędny do uratowania Twojego zdrowia.

7. Obserwuj się

Ostrożnie podchodź do każdego leku przepisywanego Ci na dłuższy czas.

Najlepiej najpierw zapytaj lekarza (albo przeczytaj w ulotce), jakie mogą pojawić się skutki uboczne, a jakie są działania niepożądane. Dowiedz się także, ile trwa czas „adaptacji” organizmu do leku.

Jeżeli pojawią się jakieś nieprzyjemne skutki, poinformuj o tym swojego lekarza, niech on zadecyduje, czy masz to przetrwać, czy warto zmienić lek lub jego dawkowanie.

8. Słuchaj lekarza

Dawki leków to niezwykle precyzyjne i maleńkie dawki środków o potężnym działaniu.

Należy zawsze stosować się dokładnie do zaleceń dawkowania oraz postępowania w razie pomyłki (na przykład przy omyłkowym pominięciu jednej dawki leku czasem należy ją przyjąć, nawet jeśli oznacza to przyjęcie dwóch dawek naraz, a czasem należy przyjąć dopiero następną dawkę).

A przede wszystkim pamiętaj, że przyjęcie większej ilości leku nie zwiększy siły jego leczenia. Czasem możesz w ten sposób jeszcze bardziej sobie zaszkodzić.

Podsumowanie

Choć w każdej reklamie usłyszymy, że przed przyjęciem leku należy skonsultować się z lekarzem i farmaceutą, nie zawsze bierzemy te słowa na poważnie.

To błąd, ponieważ nierozważne przyjmowanie lub łączenie leków może skończyć się niepożądanymi skutkami ubocznymi, takimi jak zespół serotoninowy.

Zespół serotoninowy, wywoływany przez nadmiar hormonu serotonina w mózgu, objawia się szeregiem nieprzyjemnych objawów, takich jak podwyższona temperatura, drżenie, pobudzenie i podniesione ciśnienie.

Jedynym sposobem na zwiększenie szans uchronienia się przed zespołem serotoninowym jest rozważne przyjmowanie leków i konsultacje z lekarzem.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• Foong AL, Grindrod KA, Patel T, Kellar J. Demystifying serotonin syndrome (or serotonin toxicity). Can Fam Physician. 2018;64(10):720–727
• Foong AL, Patel T, Kellar J, Grindrod KA. The scoop on serotonin syndrome. Can Pharm J (Ott). 2018;151(4):233–239. Published 2018 May 30
• Volpi-Abadie J, Kaye AM, Kaye AD. Serotonin syndrome. Ochsner J. 2013;13(4):533–540
• Hammen CL. Depresja. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2006
• Markowicz-Narękiewicz A., Związek między wydzielaniem neuroprzekaźników a powstawaniem chorób psychicznych – na szczegółowo omówionym przykładzie depresji. Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu. 2009-2011: 55-59
• Krzymiński S., Piotrowska E., Czekaj M., Zespół serotoninowy – opis przypadku z odniesieniem do przypadków z piśmiennictwa, Postępy Psychiatrii i Neurologii 2010; 19(4): 299-303
• Krzymiński S., Kawalec-Hurny U., Czekaj M., Piotrowska E., Zespół serotoninowy w przebiegu leczenia trazodonem – opis przypadku, Anastezjologia i ratownictwo. 2009;3: 37-41