Cechy osobowości i charakteru

Zastanawiałeś się kiedyś, jak to jest, że różni ludzie reagują w takich samych sytuacjach zupełnie inaczej? Jakie są ich cechy osobowości?

Że niektórzy wpadają w złość w czasie, kiedy inni pozostają niewzruszeni? Że niektórzy działają impulsywnie, podczas gdy inni chłodno kalkulują następny ruch?

To, co sprawia, że mamy dyspozycje do pewnych zachowań, sposobów myślenia, czy odczuwania różnych emocji, to nasz charakter, czyli cechy naszej osobowości.

To cechy osobowości wpływają na to, jak myślimy, jak się zachowujemy i jak czujemy.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Co to jest osobowość?

Osobowość definiowana jest jako charakterystyczne zestawy zachowań, myślenia i pobudzenia emocjonalnego. Wzorce te wynikają z czynników biologicznych i środowiskowych. 

Osobowość rozumiana jest jako struktura względnie stabilna w toku życia.

Skąd się bierze osobowość?

Nauka nie zna bezpośredniej odpowiedzi na pytanie, skąd bierze się nasz charakter, nasza osobowość i jej konkretne cechy.

Niemniej, najprawdopodobniej wpływ na wykształcenie naszej osobowości ma kilka czynników.

• Temperament: wrodzone (o podłożu biologicznym), indywidualne różnice w zachowaniu, które są stosunkowo niezależne od uczenia się, systemu wartości i postaw. Można powiedzieć, że to nasze wewnętrzne skłonności i dyspozycje (nad którymi możemy jednak zapanować poprzez kontrolę własnego zachowania). Przez badanie temperamentu można określić, czy dana osoba jest raczej ruchliwa i łatwo się pobudza, czy może np. jest bardziej zrównoważona i procesy te przebiegają wolniej.
• Wychowanie: to proces uczenia dzieci. Uczenie odbywa się na wiele różnych sposobów – np. poprzez kary i nagrody opiekunów, przez przekazywaną słownie wiedzę i zasady, ale także przez obserwacje jak zachowują się inni (np. rodzice, starsze rodzeństwo), czyli tzw. modelowanie.
• Środowisko: czyli wszystko, co nas otacza. Dużą rolę odgrywają tu rówieśnicy, z którymi przyszło nam dorastać, a także ogólny poziom życia czy doświadczane problemy.

Wszystko o nerwicy lękowej

Cechy osobowości w modelu Wielkiej Piątki

Najpowszechniej stosowany system cech osobowości nazywany jest modelem pięcioczynnikowym lub inaczej – Wielką Piątką. Jego autorami jest para psychologów: Paula Costa i Roberta McCrae.

System ten obejmuje pięć szerokich cech: 

• otwartość
• sumienność
• ekstrawersję
• ugodowość
• neurotyczność

Można określić natężenie każdej z głównych cech z Wielkiej Piątki, aby uzyskać bardziej szczegółową analizę czyjejś osobowości.

Naukowcy podkreślają też, że choć model jest przydatny, to nie wyczerpuje on wszystkich możliwych cech charakteru.

Przygotowując teorię Wielkiej Piątki zauważono, że wiele słów używanych do opisu cech osobowości jest równoznacznych lub, że z siebie wynikają.

Jeśli więc chcemy wiedzieć, jaka jest dana osoba, niekoniecznie musimy pytać, czy jest towarzyska, przyjazna i otwarta.

Zamiast tego, ponieważ osoby towarzyskie są zazwyczaj przyjazne i otwarte, możemy podsumować ten wymiar osobowości jednym słowem.

Kogoś towarzyskiego, przyjaznego i towarzyskiego, w modelu Wielkiej Piątki nazwiemy „ekstrawertykiem” (czyli kimś, kto ma wysokie wyniki na wymiarze ekstrawersji).

Kiedy już wiemy, że ktoś jest ekstrawertykiem, możemy założyć, że jest zarówno towarzyski, przyjazny i otwarty, a ponadto lubi przebywać w otoczeniu ludzi.

Warto wspomnieć też, że żadna z cech opisana w modelu nie jest „dobra” ani „zła”.

Oznacza to, że nie jest tak, że dobrze jest być ekstrawertykiem, a źle introwertykiem (lub na odwrót), bo każda z tych cech ma swoje zalety i wady.

Cechy opisują po prostu pewne preferencje i wzorce, dzięki czemu są przydatne w lepszym rozumieniu danej osoby i skuteczniejszym przewidywaniu jej możliwych zachowań i problemów.

Przyjrzyjmy się dokładnie każdemu z pięciu wymiarów cech osobowości modelu Wielkiej Piątki.

Otwartość na doświadczenie

Osoby z wysokim wynikiem tej cechy, mają szeroki zakres zainteresowań.

Są ciekawi świata i innych ludzi, chętnie uczą się nowych rzeczy i cieszą się nowymi doświadczeniami. Są też bardziej odważni i kreatywni.

Ludzie tacy będą też skłonni do poszukiwania nowości, a także raczej będzie im przeszkadzać długie pozostawanie w raz ustalonej rutynie i w jednym otoczeniu.

Osoby o niskim poziomie tej cechy są często bardziej zwrócone ku tradycji i ogólnie przyjętym sposobom robienia różnych rzeczy.

Takie osoby będą niechętnie podchodziły do zmian, raczej będą unikały zupełnie nieznanych sytuacji.

Lepiej natomiast będą czuły się w znajomym, komfortowym środowisku.

Sumienność

Standardowe cechy tego wymiaru obejmują wysoki poziom zamyślenia, kontrolę impulsów i zachowania ukierunkowane na cel.

Osoby o wysokim poziomie sumienności są zazwyczaj dobrze zorganizowane i zwracają uwagę na szczegóły.

Planują z wyprzedzeniem, zastanawiają się, jak ich zachowanie wpływa na innych, i pamiętają o terminach.

Osoby o niskim poziomie sumienności mogą natomiast być bardziej roztargnione, ale również bardziej spontaniczne, gotowe do częstej zmiany planów.

Osoby o niskim poziomie sumienności nie będą się też najlepiej czuły w sztywnie określonych strukturach i harmonogramach.

Ekstrawersja

Ekstrawersja charakteryzuje się pobudliwością, towarzyskością, gadatliwością i dużą ilością ekspresji emocjonalnej.

Osoby o wysokim poziomie ekstrawersji są towarzyskie i mają tendencję do „ładowania” energii w sytuacjach społecznych.

Przebywanie w pobliżu innych ludzi pomaga im poczuć siłę i podekscytowanie.

Ekstrawertykom nie przeszkadza bycie w centrum uwagi i nie peszy ich sytuacja, w której poznają wielu nowych ludzi. Zazwyczaj mają dość szerokie grono znajomych i łatwo nawiązują nowe kontakty.

Ludzie, którzy mają niski poziom ekstrawersji (nazywani czasem introwertykami), są zwykle bardziej powściągliwi i mają mniej energii do poświęcenia w sytuacjach towarzyskich.

Wydarzenia towarzyskie mogą wydawać się wyczerpujące, a introwertycy często wymagają okresu samotności i ciszy, aby się „naładować” i odpocząć od ludzi.

Introwertycy często preferują rozrywki w samotności lub bardzo wąskim gronie najbliższych osób.

Przebywanie w tłumie na dłuższą metę może ich męczyć. Introwertycy zazwyczaj nie lubią długo skupiać na sobie uwagi grupy, a nawiązywanie kontaktu z zupełnie obcymi ludźmi może być dla nich problematyczne, lub po prostu nieprzyjemne.

Ugodowość

Ten wymiar osobowości obejmuje takie cechy, jak zaufanie, życzliwość, przywiązanie i inne zachowania prospołeczne. Ludzie, którzy mają wysoką ugodowość, są bardziej skłonni do współpracy, podczas gdy ci, którzy mają tę cechę na niskim poziomie, są bardziej nastawieni na rywalizację.

Z drugiej strony, osoby o wysokiej ugodowości mogą mieć problemy z zadbaniem o własne interesy i asertywnością.

Świetnie natomiast czują się i sprawdzają w roli opiekunów. Wymuszona rywalizacja może być dla nich męcząca i stresująca.

Neurotyzm

Neurotyczność to cecha charakteryzująca się niestabilnością emocjonalną.

Osoby, które mają wysoki poziom tej cechy, mają tendencję do odczuwania wahań nastroju, niepokoju, drażliwości i smutku.

Osoby o niskim poziomie tej cechy wydają się być bardziej stabilne i odporne emocjonalnie na spotykające ich wydarzenia.

Neurotyk, czyli osoba o wysokim poziomie neurotyczności zazwyczaj łatwiej się stresuje, martwi się wieloma rzeczami i szybko odczuwa frustrację.

Ma też większe wahania nastroju i częściej odczuwa lęk.

Osoba z niską neurotycznością łatwiej osiąga stan relaksu. Lepiej radzi sobie także ze stresem, gdy ten się już pojawi.

Trudniej wyprowadzić taką osobę z równowagi, a jeżeli już, to szybciej wraca do siebie.

Najlepsze techniki i ćwiczenia relaksacyjne

Zaburzenia osobowości

O cechach nie należy myśleć w sposób zero-jedynkowy. Zdecydowanie bliżej cechom do pewnej skali natężenia.

Każdy z nas odczuwa bardzo różne emocje, w różnych sytuacjach reagować inaczej, a także mieć po prostu „gorszy okres” i chwile słabości.

Jednak gdy te cechy zaczynają powodować problemy, a ich natężenie jest nienaturalnie wysokie, może to zostać zdiagnozowane jako zaburzenie osobowości.

Zaburzenie osobowości będzie wpływać na to, jak radzisz sobie w życiu, jak utrzymujesz relacje i w jaki sposób odczuwasz emocje.

Twoje emocje mogą być zagmatwane, męczące i trudne do kontrolowania. Może to być niepokojące dla Ciebie i innych.

Ponieważ stan taki wywołuje lęk, zdarza się, że pociąga to za sobą kolejne problemy – np. zaburzenia lękowe lub depresję.

Innym problemem jest próba radzenia sobie z zaburzeniem osobowości na własną rękę – niestety często w niezdrowy sposób.

Czasem doprowadza to nawet do uzależnienia od różnych substancji lub działań autodestrukcyjnych.

Zaburzenia osobowości dzielimy na 3 grupy, w zależności od typu i cech charakterystycznych zaburzenia.

Więcej o stanach lękowych

Klaster A

Osoby z zaburzeniami osobowości z tej grupy mogą mieć trudności z nawiązywaniem kontaktów z innymi ludźmi. Ich zachowanie może wydawać się innym dziwne lub ekscentryczne.

Osobowość paranoiczna

Osoby takie stają się bardzo podejrzliwie wobec innych bez żadnego uzasadnionego powodu.

Można zauważyć u nich także chłód emocjonalny i bardzo wysoką wrażliwość na lekceważenie lub krytykę ze strony innych osób.

Osobowość schizoidalna

W przypadku osoby ze schizoidalnym zaburzeniem osobowości można zauważyć niewiele relacji społecznych i preferencje do bycia samemu. Niechęć może wystąpić także wobec bycia częścią bliskiego związku, a nawet przynależności do rodziny.

Osoba taka może wydawać się zimna i obojętna.

Schizotypowe zaburzenie osobowości

Często objawia się poprzez dziwne myśli i odczucia oraz niekonwencjonalny zachowanie lub wygląd.

Często zdarza się także nieadekwatne do sytuacji okazywanie uczuć. Z tego powodu osoby o osobowości schizotypowej często postrzegane są jako ekscentrycy.

Klaster B

Osoby z zaburzeniami osobowości z grupy B mogą mieć trudności z kontrolowaniem swoich emocji. Inni ludzie mogą postrzegać ich jako nieprzewidywalnych.

Osobowość antyspołeczna

Charakterystycznymi objawami jest wysoka impulsywność oraz lekkomyślność w podejmowanych decyzjach i działaniach.

Osoba taka może nawet nie zastanawiać się nad tym, jak jej działania wpływają na innych ludzi.

Zaburzenie osobowości typu borderline

Trudne zaburzenie, nazywane czasem także „osobowością z pogranicza” lub osobowością chwiejną emocjonalnie.

Odznacza się skrajnie silnymi emocjami, częstymi wahaniami nastroju i uczuciami, z którymi trudno sobie poradzić. Charakterystyczny jest także częsty niepokój i przygnębienie.

Histrioniczne zaburzenie osobowości

Charakterystyczną cechą tego zaburzenia jest przesadne wyrażanie emocji, teatralnym zachowaniem i dążeniem do pozostawania w centrum uwagi. Często spotkać można też zachowania prowokacyjne.

Narcystyczne zaburzenie osobowości

Narcystyczne zaburzenie osobowości oznacza tendencję do braku empatii, niewrażliwości na perspektywę innych osób, czy też wielką potrzebę bycia podziwianym.

Osoby narcystyczne czują się lepsze od innych i uważają, że to im należą się szczególne przywileje.

Klaster C

Osoby z zaburzeniami osobowości z klastra C mają silne poczucie strachu lub niepokoju.

Osobowość zależna

Osoby zależne nadmiernie oddają innym odpowiedzialność za różne obszary ich życia. Wiąże się to także z obniżoną pewnością siebie lub brakiem odwagi do podejmowania własnych decyzji.

Bardzo częste jest także przedkładanie potrzeb innych nad własne potrzeby. Osoba z osobowością zależną boi się opuszczenia przez bliskich.

Osobowość unikająca

Osobowość unikająca to zaburzenie dotyczące osób z bardzo niską samooceną, które nie potrafią skutecznie nawiązywać kontaktów z innymi osobami.

Mimo unikania relacji z innymi (z powodu lęku), występuje tu duża potrzeba akceptacji.

Więcej o fobii społecznej

Osobowość obsesyjno-kompulsywna

Zaburzenie znane również pod nazwą anankastycznego zaburzenia osobowości.

Charakterystyczne jest zorientowanie na perfekcjonizm, dążenie do porządku i nadawania rzeczom określonej struktury. Rzeczy nieuporządkowane, spontaniczne decyzje itp. często wywołują znaczny niepokój.

Osobowość obsesyjno-kompulsywna oznacza często dużą ostrożność i dbałość o szczegóły – z perspektywy otoczenia może to wyglądać jak osoba chcąca sprawować nadmierną kontrolę.

Ciemna triada cech osobowości

Niepokojącą nazwą „ciemnej triady” nazywa się trzy szczególnie szkodliwe cechy osobowości: makiawelizm, narcyzm i psychopatię.

Osoby, które odznaczają się wysokim poziomem tych cech, częściej dopuszczają się przestępstw, przyczyniają się do poważnych problemów, nie przejawiają empatii – za to mają tendencję do egoizmu, manipulacji, wykorzystywania ludzi i traktowania ich przedmiotowo.

Makiawelizm (nazwa pochodzi od nazwiska Machiavelli – włoskiego filozofa): widocznym przejawem makiawelizmu jest osiąganie celów poprzez manipulację, ocenianie innych ludzi jako słabszych i niegodnych zaufania, stosowanie zasady „cel uświęca środki” oraz brak emocjonalnego zaangażowania w relację i przejawów empatii.

Charakterystyczne dla makiawelistów jest także nieuwzględnianie potrzeb drugiej osoby, skłonność do manipulacji, kłamstwa, oszustwa i  zdrady w  sytuacjach, gdy jest to dla  nich  korzystne.

Narcyzm: dążenie do zaspokojenia próżności lub egoistycznego podziwu dla wyidealizowanego obrazu siebie i swoich cech.

Jest poważnym problemem w relacjach osoby narcystycznej z grupą i w relacji z samym sobą.

Psychopatia: kryteria diagnostyczne stosowane do określenia cech psychopatycznych zakładają następujące objawy:

• bezwzględność i nieliczenie się z uczuciami innych
• brak odpowiedzialności oraz lekceważenie ogólnie przyjętych norm, reguł społecznych
• niemożność utrzymania trwałych związków z innymi ludźmi – ale nie ma większych trudności w ich początkowym nawiązaniu
• gwałtowne zachowania -niewiele potrzeba do wzbudzenia frustracji, a nawet agresji
• brak zdolności do szczerego odczuwania poczucia winy, nieczerpanie nauki z doświadczanych kar
• skłonność do obwiniania innych, częste konflikty z otoczeniem

Podsumowanie

To, co wyróżnia nas wśród innych ludzi, to nasza osobowość i jej poszczególne cechy. Wynikają one z wrodzonych predyspozycji, ale także z tego, jak zostaliśmy wychowani i w jakim środowisku żyjemy.

W psychologii osobowości istnieje wiele modeli opisujących cechy charakteru/osobowości. Jednym z takich modeli jest Wielka Piątka, a więc koncepcja opisująca charakter człowieka w oparciu o natężenie pięciu czynników: otwartości, sumienności, ekstrawertyzmu, ugodowości i neurotyzmu.

Z osobowością i cechami charakteru wiążą się także zaburzenia psychiczne, zbiorczo nazywane zaburzeniami osobowości.

Stany te odznaczają się przesadnym natężeniem pewnych cech i nieumiejętnością zapanowania nad nimi – co z kolei prowadzi do pogorszenia codziennego funkcjonowania oraz nawiązywania relacji z innymi.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• Cierpiałkowska, L. , Soroko, E. (red.), (2014) Zaburzenie osobowości. Problemy diagnozy klinicznej., Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN
• Dong X, Kalugina OA, Vasbieva DG, Rafi A. Emotional Intelligence and Personality Traits Based on Academic Performance. Front Psychol. 2022 Jun 14;13:894570. doi: 10.3389/fpsyg.2022.894570. PMID: 35774958; PMCID: PMC9237471.
• Meyer, J., Jansen, T., Hübner, N. et al. Disentangling the Association Between the Big Five Personality Traits and Student Achievement: Meta-Analytic Evidence on the Role of Domain Specificity and Achievement Measures. Educ Psychol Rev 35, 12 (2023). https://doi.org/10.1007/s10648-023-09736-2
• Nilsson, A.H., Friedrichs, K. & Kajonius, P. Know Thyself! Predicting Subjective Well-Being from personality estimation discrepancy and self-insight. Curr Psychol (2022). https://doi.org/10.1007/s12144-022-03396-1
• Pilch I., (2014) Makiawelizm, narcyzm, psychopatia: ciemna triada jako próba opisania osobowości eksploatatora, Chowanna 43 (2):165-18
• Strus W., Rowiński T., Cieciuch J., Kowalska-Dąbrowska M., Czuma I., Żechowski C., (2017) Patologiczna Wielka Piątka: próba zbudowania pomostu pomiędzy psychiatryczną klasyfikacją zaburzeń a cechowym modelem osobowości zdrowej, Roczniki Psychologiczne 2:429-450
• Zell, E., & Lesick, T. L. (2022). Big five personality traits and performance: A quantitative synthesis of 50+ meta-analyses. Journal of Personality, 90, 559– 573. https://doi.org/10.1111/jopy.12683