Działanie przestępców, w szczególności seryjnych morderców, od lat poza przerażeniem, budzi także szerokie zainteresowanie, a nawet fascynację. Na temat najokrutniejszych morderców powstają książki i filmy, cieszące się ogromną popularnością.
Dochodzenie w sprawie zbrodni, to także przestrzeń pracy psychologów. Jednym z zadań psychologów jest przygotowanie profilu psychologicznego sprawcy.
Profil psychologiczny jako narzędzie śledcze
Profil psychologiczny to narzędzie, mające pomóc śledczym, mówiąc im, jakiego sprawcy szukają.
Rozwój profilowania psychologicznego rozpoczął się w Jednostce Nauk Behawioralnych Federalnego Biura Śledczego (FBI) w latach 60. XX wieku.
Profil psychologiczny jest budowany w oparciu o dowody zbrodni, które są integrowane z teorią psychologiczną. Na gruncie psychologii kryminalnej zgromadzono wiedzę opartą na wywiadach z przestępcami oraz danych z szerokiego zakresu przestępstw.
Ważne jest, aby osoba zajmująca się profilowaniem miała dostęp do wszystkich informacji o przestępstwie, od zeznań świadków i analizy dowodów rzeczowych po fotografie i wyniki sekcji zwłok. Sprawca nie pozostawia po sobie tylko fizycznych dowodów, takich jak odciski palców, na miejscu popełnienia przestępstwa. Pozostają również wskazówki dotyczące zachowania i osobowości.
Profil psychologiczny przestępcy może ujawniać jego nawyki, zatrudnienie, stan cywilny, stan psychiczny i cechy osobowości.
Profilowanie przestępcze to skrzyżowanie działań organów ścigania i psychologii wykorzystywanej w praktyce. Jest to stosunkowo nowa dziedzina z wciąż kształtującą się metodologią i terminologią.
Jednak, pomimo różnic zdań, wszyscy profilerzy mają wspólny cel, jakim jest opracowanie opisu nieznanego sprawcy.
Opis przestępcy może obejmować czynniki psychologiczne, takie jak cechy osobowości, psychopatologia sprawcy, wzorce zachowań, a także zmienne demograficzne, takie jak wiek, pochodzenie etniczne i położenie geograficzne.
Poznaj typy osobowości i ich zaburzeńWampir z Sacramento
Za jeden z pierwszych sukcesów profilowania psychologicznego w kryminalistyce uważa się schwytanie Richarda Trentona Chase’a, tak zwanego „Wampira z Sacramento”.
Mężczyzna ten, w 1978 roku, zamordował kobietę i wypił jej krew. FBI, zaniepokojone brutalnością zbrodni, wezwało do pomocy profilerów. Ci, na podstawie dostępnych dowodów doszli do wniosku, że morderca był biały, chudy i miał około dwudziestu kilku lat. Jako niezorganizowany typ przestępcy, miał być bezrobotny i mieszkać sam. Spodziewali się również, że znowu zabije.
Niestety ich podejrzenia się sprawdziły – trzy dni później znowu to zrobił. Zamordował trzy osoby, ukradł samochód, a następnie go porzucił. Drugie morderstwo dostarczyło więcej informacji potrzebnych do udoskonalenia profilu psychologicznego.
Wkrótce znaleziono Chase’a, a jego wygląd był taki, jak sugerował profil. Miał na swoim koncie historię chorób psychicznych. Chase przyznał się do zbrodni, ale nie wiedział, że zrobił coś złego. Powiedział przesłuchującym śledczym, że jego własna krew zamienia się w piasek, więc musiał zostać wampirem i żywić się cudzą krwią. Profil uratował wiele istnień, ponieważ Chase zaplanował więcej morderstw (zapisał je nawet w kalendarzu znalezionym w jego pokoju).
Jak tworzy się profil psychologiczny sprawcy?
System profilowania przestępców opracowany przez Federalne Biuro Śledcze (FBI), którego początki sięgają lat 80., obejmuje kompleksowy proces zbierania i analizowania danych zebranych w toku śledztwa.
Porządkowanie danych
Obejmuje zebranie i uporządkowanie wszystkich istotnych informacji dotyczących sprawy. Obejmuje to takie pozycje, jak szczegółowy raport z dochodzenia karnego, zdjęcia z miejsca zbrodni, opis okolicy lub obszaru, w którym doszło do zabójstwa, raport lekarza sądowego, harmonogram ruchu ofiary, zeznania świadków, czy szczegółowy opis ofiary.
Wiktymologia, czyli analiza osoby, która stała się ofiarą, jest ważną częścią profilowania psychologicznego.
Śledczy chce wiedzieć, co przyciągnęło sprawcę do tej ofiary i jakie były między nimi relacje. Może to rzucić światło na motywację przestępstwa, która może ujawnić wiele na temat osobowości sprawcy i być może napędzających go fantazji.
Klasyfikacja przestępstwa
Na tym etapie specjaliści biorą pod lupę podstawowe cechy i szczegóły zabójstwa. Obejmują one na przykład odpowiedzi na pytania, czy:
- zabójstwo było pojedynczym przypadkiem, czy seryjnym działaniem
- zabójstwo było głównym celem, czy było przypadkowe w przypadku innego przestępstwa (np. zabicie świadka, który przyłapał przestępcę na kradzieży)
- ofiarą była osoba wysokiego ryzyka (np. bezdomny lub prostytutka), czy osoba z niskim ryzykiem (np. zamężna matka pracująca na pełen etat)
- ofiara została zabita w miejscu pierwszego ataku
- zostały zatarte ślady przestępcy
- za przestępstwo odpowiedzialna jest jedna, czy więcej osób
Rekonstrukcja zdarzeń
Na tym etapie osoby zajmujące się profilowaniem decydują, czy miejsce przestępstwa ma cechy przestępcy zorganizowanego, przestępcy zdezorganizowanego, czy też są to pomieszane cechy obu tych typów. Przełomowy pomysł klasyfikowania miejsc zbrodni seryjnych morderstw według podziału na zbrodnię zorganizowaną i zdezorganizowaną przypisuje się agentowi FBI i profilerowi Roy’owi Hazelwoodowi. O charakterystyce typów przestępców możesz przeczytać w dalszej części artykułu.
Osoby profilujące wykorzystują listę czynników, która pomaga w przyporządkowaniu sprawcy do jednego z opisanych typów.
Bierze się pod uwagę na przykład:
- to, czy z morderstwem powiązane są zachowania seksualne (jeśli tak, to czy przed, czy po zabójstwie)
- czy ciało ofiary zostało ustawione w szczególny sposób
- czy działanie było związane ze szczególnym okrucieństwem (np. okaleczaniem)
Bardzo odkrywcze może być modus operandi (łac. sposób działania) sprawcy, który opisuje narzędzia i strategie użyte do popełnienia przestępstwa. Pokazuje to niektóre zachowania podejrzanego, które z kolei wiążą się z ich osobowością.
Sporządzenie profilu przestępcy
W tym kroku profiler tworzy raport dla śledczych, który przewiduje możliwe cechy osobowości, fizyczne i społeczne nieznanego sprawcy. Profil zawiera listę przedmiotów, które mogą być w posiadaniu zabójcy i może proponować strategie identyfikacji, zatrzymania, a nawet przesłuchania oskarżonego.
Profil może mieć różną długość, od kilku akapitów do kilku stron, głównie w zależności od tego, ile informacji było dostępne na początku śledztwa.
Dochodzenie
Następnie sporządzony profil psychologiczny włącza się do strategii dochodzeniowej organów śledczych.
Na podstawie przygotowanego zestawu cech, śledczy mogą zawęzić listę podejrzanych lub zmodyfikować swoją dotychczasową strategię działania.
Jeśli w toku dochodzenia pojawią się nowe dowody lub (w przypadku seryjnych morderców) pojawią się nowe morderstwa, to profil może zostać rozszerzony lub zaktualizowany.
Po pewnym czasie, szczególnie jeśli profil psychologiczny okazał się trafny i pomógł w uchwyceniu przestępcy, dane ze śledztwa poszerzają ogólną wiedzę i doświadczenie, co usprawnia pracę nad kolejnymi zbrodniami.
Zaburzenia emocjonalne – dowiedz się więcejTrzy typy przestępców
Jak wspomniano wyżej, w profilowaniu kryminalnym stosuje się podział na trzy typy przestępców.
Pierwszy typ – zorganizowany, odznacza się zaplanowanym i przemyślanym działaniem. Drugi typ – zdezorganizowany, wykazuje działanie bardziej nagłe i impulsywne.
Trzecia kategoria to przestępca typu mieszanego, który wykazuje cechy dwóch pierwszych typów. Podejście typu trzeciego do zbrodni może być np. starannie zaplanowane, a już sam atak szalony, pokazując, że sprawca traci kontrolę nad swoimi głęboko zakorzenionymi pragnieniami i fantazjami.
Przestępca zorganizowany
Ten typ przestępcy planuje działania, czasami bardzo szczegółowo, przynosząc narzędzia i starannie zacierając ślady. Przez to jest to typ sprawcy bardzo trudny do schwytania. Wysoce inteligentny sprawca zorganizowany może nawet znać metody śledcze i świadomie kierować działaniami organów ścigających.
Zorganizowany przestępca ma zwykle średnią lub wysoką inteligencję i stabilny styl życia. Zwykle jest po ślubie i ma stałe zatrudnienie. Często także postrzegany jest przez otoczenie jako atrakcyjny, a nawet czarujący.
Przestępstwa zorganizowane są przemyślane i starannie planowane, więc na miejscu zwykle znajduje się niewiele dowodów. Zorganizowani przestępcy wykazują często cechy antyspołeczne (np. lekceważenie norm społecznych). Wiedzą jednak, co jest dobre, a co złe.
Historycznym przykładem zorganizowanego mordercy jest Ted Bundy, amerykański seryjny morderca, którego ofiarą padło kilkadziesiąt kobiet.
Przestępca zdezorganizowany
Zdezorganizowany sprawca często zostawia po sobie bałagan. Nie planuje ani nie przynosi ze sobą wcześniej przygotowanych narzędzi. Zamiast tego używa wszystkiego, co jest akurat pod ręką, do przeprowadzenia ataku.
Ten typ przestępcy zazwyczaj mieszka samotnie lub z krewnym, może być bezrobotny, cechuje się niższą inteligencją (niż sprawca zorganizowany). Często też cierpi na choroby psychiczne.
Atakom sprawcy zdezorganizowanego często towarzyszy znaczna przemoc. Brak dopracowanego planu doprowadza niejednokrotnie do pozostawienia po sobie wyraźnych śladów – jak odciski palców czy własna krew.
Ten typ przestępcy rzadko próbuje przenieść lub ukryć zwłoki – może być przerażony lub zdezorientowany podczas popełniania przestępstwa.
Jedną z najważniejszych różnic jest charakter samej zbrodni. Zdezorganizowany przestępca częściej atakuje swoje ofiary z zaskoczenia – na przykład poprzez użycie nagłej siły, zorganizowany używa bardziej wyrafinowanych metod.
Historycznym przykładem zdezorganizowanego przestępcy jest tzw. Kuba Rozpruwacz, wyjątkowo brutalny seryjny morderca, który grasował w Londynie pod koniec XIX wieku.
Jego profil psychologiczny sporządził psychiatra, dr Thomas Bond. Jest uważany za pierwszy przykład profilowania psychologicznego, jednak nie doprowadził do ujęcia sprawcy.
Profilowanie psychologiczne w Polsce
Bazując na modelu wykorzystywanym przez FBI, stworzono model postępowania do sporządzania sylwetki psychologicznej nieznanego sprawcy przestępstwa w Polsce.
Analogicznie do modelu autorstwa FBI, uzyskane dane (dowody, zeznania i tym podobne) są w pierwszej kolejności porządkowane.
Zanim dojdzie do opracowania portretu psychologicznego sprawcy, próbuje się zrekonstruować przebieg zdarzenia. Analizuje się zachowania sprawcy oraz opracowuje kryteria wyboru ofiary. Psychologowie zastanawiają się jak sprawca zaplanował swoje działania, w jaki sposób się przygotował oraz jak przebiegało całe zdarzenie.
Następnym etapem jest ocena procesu motywacyjnego oraz próby określenia właściwego profilu psychologicznego sprawcy.
Jedną z pierwszych wzmianek o profilowaniu psychologicznym w Polsce jest przypadek tzw. „Wampira ze Śląska”.
Profilerzy wyodrębnili kilkadziesiąt cech, którymi powinien charakteryzować się sprawca. Jak się później okazało – ustalenia psychologów były bardzo trafne i odpowiadały ujętemu (a następnie skazanemu) przestępcy.
Podsumowanie
Choć hollywoodzkie produkcje sugerują, że praca profilera opiera się na nieprawdopodobnej intuicji, w rzeczywistości jest to żmudny i bardzo dokładny proces badania wszelkich wskazówek związanych z przestępstwem.
Wyciągnięcie wniosków z dostępnych danych wymaga też ogromnej wiedzy i doświadczenia psychologa.
Przygotowanie profilu psychologicznego, choć niezwykle trudne, okazuje się też dość skuteczne. Dzięki wzięciu pod uwagę nie tylko fizycznych dowodów, ale także wskazówek co do osobowości i zachowań sprawcy, możliwe jest szybsze i sprawniejsze ujęcie przestępcy.
Jak możesz sobie pomócŹródła
- Lach, B. (2014). Profilowanie kryminalistyczne. Wolters Kluwer.
- Urbaniak, A. (2014). Ludzkie thanatos (instynkt zabijania)–prawda o naturze człowieka. Zeszyty Naukowe Ruchu Studenckiego.
- Keppel, R. D., & Birnes, W. J. (2003). The psychology of serial killer investigations: The grisly business unit. Elsevier.
- Wójtowicz-Pytel, P. Znaczenie profilowania kryminalnego w czynnościach dochodzeniowo-śledczych na przykładzie sprawców przestępstw na tle seksualnym. Przegląd badań z zakresu kryminalistyki i medycyny sądowej, 146.
- Berdzik, T. (2018). Analiza modus operandi i próba ustalenia motywacji sprawcy na podstawie studium przypadku niewyjaśnionych zbrodni z Łodzi – kryptonim „Partner”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica, (82), 47-66.
