Zaburzenia zachowania u dzieci

Wszystkie dzieci bywają od czasu do czasu niegrzeczne i impulsywne, co jest całkowicie normalne. Jednak niektóre dzieci mają niezwykle trudne i wymagające zachowania, które są poza normą w ich wieku.

Jak poznać, czy dane objawy są normalne w tym wieku, czy świadczą o zaburzeniach zachowania? Jak można sobie radzić z zaburzeniami zachowania u dzieci? Jakie są ich przyczyny?

Zaburzenia związane z zachowaniem u dzieci

Do najczęściej występujących zaburzeń związanych z zachowaniem występujących u dzieci należą:

• zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ang. oppositional defiant disorder – ODD), 
• zaburzenia zachowania (ang. conduct disorder – CD),
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. attention-deficit hyperactivity disorder – ADHD). 

Te trzy główne zaburzenia zachowania mogą objawiać się w podobny sposób, więc ich diagnoza może być trudna i czasochłonna. Dziecko lub nastolatek może także mieć jednocześnie kilka zaburzeń.

Eksperci psychologii twierdzą, że termin „zaburzenie” powinien być używany ostrożnie w odniesieniu do dzieci w wieku do 5 lat. Dowody na to, że problemy w przedszkolu wskazują na problemy w późniejszym okresie życia lub że problemy behawioralne są dowodem prawdziwego zaburzenia, są ograniczone. Z powodu szybkich i dynamicznych zmian rozwojowych zachodzących w tym okresie życia, trudno jest odróżnić zachowanie nieprawidłowe od tych w rozwojowej normie.

Zaburzenie opozycyjno-buntownicze

Z badań wynika, że około 3% populacji cierpi na zaburzenia opozycyjno-buntownicze, w tym chłopców dotkniętych tym zaburzeniem jest znacznie więcej niż dziewczynek. 

Niektóre z typowych objawów zaburzenia opozycyjno-buntowniczego obejmują:

• drażliwość – łatwe wpadanie w irytację
• częste napady złości
• kłótnie się z dorosłymi (zwłaszcza z najbardziej znanymi dorosłymi w ich życiu, takimi jak rodzice)
• łamanie ustalonych zasad i ogólnych norm
• niska samoocena
• wchodzenie w rolę ofiary – obwinianie innych za wszelkie nieszczęścia lub złe uczynki

Zaburzenie zachowania

Dzieci z zaburzeniami zachowania są często oceniane jako „niegrzeczne dzieci” ze względu na ich zachowanie i odmowę akceptacji zasad. Uważa się, że około 4% dzieci ma to zaburzenie, przy czym chłopcy znacznie przewyższają liczbę dziewcząt. Około jedna trzecia dzieci z zaburzeniem zachowania ma również zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD).

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi

Uważa się, że około 5% dzieci ma zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). 

Charakterystyczne dla ADHD objawy mogą obejmować:

• nieuwagę – trudności z koncentracją, zapominanie instrukcji, przechodzenie od jednego zadania do drugiego bez wykonania polecenia
• impulsywność – przerywanie innym, łatwa do wzbudzenia irytacja
• nadpobudliwość – ciągły niepokój, wiercenie się, nieumiejętność dłuższego zachowania spokoju

Uzależnienie od gier komputerowych – co robić?

 

Czynniki ryzyka zaburzeń zachowania dzieci

Przyczyny wymienionych wyżej dziecięcych zaburzeń zachowania nie są do końca znane, ale niektóre z czynników ryzyka obejmują:

• płeć – chłopcy znacznie częściej niż dziewczynki cierpią na zaburzenia zachowania. Nie jest jasne, czy przyczyna jest genetyczna czy związana ze sposobem wychowania
• ciąża i poród – trudne ciąże, spożywanie alkoholu przez matkę w czasie ciąży, przedwczesny poród i niska waga urodzeniowa mogą w niektórych przypadkach przyczyniać się do problematycznych zachowań dziecka w późniejszym życiu
• temperament – dzieci, które są temperamentne od najmłodszych lat, są bardziej narażone na rozwój zaburzeń zachowania w późniejszym życiu
• życie rodzinne – wystąpienie zaburzeń zachowania jest dużo bardziej prawdopodobne w rodzinach dysfunkcyjnych. Zaburzeniami zachowania są zagrożone szczególnie dzieci, w których rodzinach problemem jest przemoc domowa, ubóstwo, słabe umiejętności rodzicielskie lub nadużywanie różnych substancji odurzających przez opiekunów
• doświadczenie traumy – trudne dzieciństwo, w tym historia wykorzystywania i znęcania się
• niepełnosprawność intelektualna – dzieci z niepełnosprawnością intelektualną są dwukrotnie bardziej narażone na zaburzenia zachowania

Diagnoza zaburzeń zachowania dzieci

Zaburzenia zachowania są skomplikowane i mogą obejmować wiele różnych czynników działających łącznie. Na przykład dziecko, które wykazuje przestępcze zachowania związane z zaburzeniem zachowania, może również mieć ADHD, zaburzenia lękowe i depresję.

Metody diagnostyczne mogą obejmować:

• obserwacja przez zespół specjalistów (pediatra, psycholog, psychiatra dziecięcy)
• wywiady z rodzicami, dzieckiem i nauczycielami
• listy kontrolne zachowania
• kwestionariusze diagnostyczne

Ważne jest, aby wykluczyć czynniki stresogenne, które mogą czasowo zakłócać zachowanie dziecka.

Na przykład rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby, czy prześladowanie przez inne dzieci mogą być odpowiedzialne za nagłe zmiany w typowym zachowaniu dziecka i te czynniki należy wziąć pod uwagę od samego początku.

Czym są zaburzenia adaptacyjne?

 

Leczenie zaburzeń zachowania u dzieci

Zaburzenia zachowania u dzieci, to nie po prostu „faza, z której się wyrasta”. Niestety, nieleczone dzieci z zaburzeniami zachowania mogą wyrosnąć na zaburzone osoby dorosłe. Ogólnie rzecz biorąc, im wcześniejsza interwencja, tym lepszy będzie wynik.

Leczenie jest zwykle wieloaspektowe i zależy od indywidualnej sytuacji, konkretnego zaburzenia i przyczyn występowania zaburzenia.

Potencjalne leczenie może obejmować:

• edukację rodziców – na przykład uczenie rodziców, jak komunikować się z dziećmi
• terapia rodzinna – cała rodzina otrzymuje pomoc w doskonaleniu umiejętności komunikacyjnych i rozwiązywania problemów
• indywidualna terapia poznawczo-behawioralna dziecka – aby pomóc dziecku regulować własne przekonania i zachowanie
• trening umiejętności społecznych – dziecko uczy się ważnych umiejętności społecznych, takich jak rozmowa lub wspólna zabawa z innymi
• edukacja dziecka – na przykład z zakresu treningu społecznego i zarządzanie złością, aby dziecko wiedziało jak rozpoznawać oznaki rosnącej frustracji i jak w zdrowy sposób można rozładować złość. Dziecko uczy się również technik relaksacyjnych i umiejętności radzenia sobie ze stresem
• leki – czasem do programu leczenia wprowadzane są także farmaceutyki pomagające kontrolować impulsywne zachowania

Gdzie uzyskać pomoc

Jeżeli podejrzewasz, że Twoje dziecko może mieć zaburzenia zachowania, to warto swoje objawy przedstawić u specjalisty. 

Dobrym pierwszym krokiem jest skorzystanie z porady u pediatry prowadzącego Twoje dziecko. Pediatra może rozwiać lub potwierdzić Twoje obawy, a także skierować Cię do odpowiedniego specjalisty.

Pomoc możesz otrzymać także w specjalistycznej poradni. Psycholog lub psychiatra dziecięcy przeprowadzą diagnozę oraz zaproponują możliwe rozwiązania.

Inną pomocną osobą może być szkolny psycholog, który podpowie, gdzie możesz udać się z dzieckiem w celu uzyskania profesjonalnej pomocy.

Porady dla rodziców, których dziecko ma zaburzenia zachowania

Wychowywanie dziecka z zaburzeniami zachowania nie jest łatwe. Jednak możesz wesprzeć profesjonalne leczenie poprzez zmianę własnych zachowań. Dokładne porady dostosowane do indywidualnej sytuacji poleci Ci specjalista. O ogólnych zasadach postępowania możesz przeczytać poniżej.

Bezpieczne zasady

Ustal kilka podstawowych zasad domowych i konsekwentnie je egzekwuj. Dzieci z zaburzeniami zachowania są często niespokojne i mają potrzebę kontrolowania swojego otoczenia i innych. Zasady domu powinny być proste, aby dzieci je rozumiały i nie czuły się przytłoczone.

Przykładowe zasady, to: „Nie krzywdzimy siebie, ani innych.”, albo „Używamy życzliwego języka i nie podnosimy głosu”. 

Wyjaśnij dziecku wprowadzenie zasad oraz uprzedź je, jakie dokładnie będą konsekwencje, jeśli złamie podane reguły.

Następnie, należy oczywiście cierpliwie egzekwować ustalone reguły. Gdy Twoje dziecko złamie reguły i poniesie karę – nie wracaj do incydentu. Pokaż swojemu dziecku, że każdy nowy dzień to szansa na dokonywanie lepszych wyborów.

Zachowaj spokój

Mówiąc o nieodpowiednim zachowaniu dziecka, mów spokojnym i stanowczym głosem. 

Dziecko z zaburzeniami zachowania często ma nadzieję, że zaangażuje swoich rodziców w walkę woli. Twoim zadaniem jest oprzeć się tej walce.

Wyjaśnij w jak najmniejszej liczbie słów swoje wymagania, zastosuj konsekwencje zachowania lub naganę, a następnie nie kontynuuj omawiania tej kwestii. Dzieciom trudno jest się kłócić, gdy druga strona nie podejmuje dyskusji. 

Jeśli będziesz wdawać się w kłótnię z dzieckiem, to dasz mu kontrolę nad sposobem Waszej komunikacji. 

Pamiętaj też, że zasady obowiązujące w domu powinny dotyczyć wszystkich mieszkających tam osób. Jeśli to Ty złamiesz jedną z domowych zasad, poddaj się ustalonym konsekwencjom, takim jak przeproszenie lub poświęcenie krótkiej chwili na zebranie myśli w ciszy.

Ponieważ dzieci z zaburzeniem zachowania często postrzegają siebie jako ofiary, dawaj przykład, aby pokazać dziecku, że domowe zasady obowiązują wszystkich członków rodziny.

Doceniaj sukcesy

Świętuj sukcesy swojego dziecka. Dzieci z zaburzeniami zachowania mają problemy z regulacją swoich emocji, co może prowadzić do poważnych napadów złości oraz obniżenia samooceny. 

Jeśli Twoje dziecko jest w stanie skutecznie zarządzać swoim zachowaniem przez dłuższy niż zwykle czas, doceniaj te sukcesy na przykład wspólną zabawą lub drobną nagrodą.

Daj dziecku znać, że zauważasz i doceniasz dodatkowy wysiłek. Znajdź czas na zabawę i kontakt z dzieckiem, gdy jest spokojne i dobrze funkcjonuje.

Rutyna Twoim sprzymierzeńcem

Nie jest tajemnicą, że kiedy dzieci są wypoczęte, sprawne fizycznie i dostatecznie odżywiane, potrafią lepiej kontrolować swoje emocje. Ruch, zdrowe posiłki i odpowiedni sen powinny być priorytetem. Zorganizowany, zdrowy styl życia przyniesie korzyści nie tylko dziecku z zaburzeniami zachowania, ale także całej Twojej rodzinie!

Sporządź ramowy plan dnia, dzięki któremu dziecko przyzwyczai się do codziennych zadań, wykonywanych zawsze o tej samej porze.

Przygotuj schemat takich wydarzeń, jak na przykład pójście spać. Jeśli codziennie wieczorem, o tej samej godzinie dziecko będzie myć zęby, potem będzie mogło poczytać przez pół godziny, a następnie mówisz dobranoc, gasisz światło i nie podejmujesz dyskusji – to jest większe prawdopodobieństwo, że odrzuci walkę o dodatkowe minuty wieczornego szaleństwa, a cały proces usypiania będzie przebiegał nieco spokojniej.

Podsumowanie

Wychowywanie dzieci jest trudne, a wychowywanie dzieci z zaburzeniami zachowania może poważnie zakłócać życie całej rodziny.

Jednak stwierdzenie, czy Twoje dziecko przechodzi przez pewien trudny, ale normalny etap rozwojowy, czy też coś jest naprawdę nie tak, nie zawsze jest takie proste.

Napad złości nie oznacza automatycznie, że twój kilkulatek otrzyma diagnozę zaburzenia zachowania, a przedszkolak, który nie chce siedzieć bez ruchu, niekoniecznie musi mieć ADHD.

Jeśli zachowanie Twojego dziecka Cię niepokoi, nic nie stoi na przeszkodzie, aby zgłosić się po poradę do specjalisty. Dzięki temu Ty i Twoje dziecko otrzymacie profesjonalną pomoc, lub Twoje obawy zostaną po prostu rozwiane.

Jak możesz sobie pomóc

 

Źródła

• Kuty-Pachecka, M., & Stefańska, K. (2015). Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży.
• Skibska, J. (2013). Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową i deficytem uwagi-najważniejsze problemy oraz sposoby postępowania.
• Błachno¹, M., Kołakowski, A., Wójtowicz, S., Wolańczyk¹, T., Bryńska¹, A., Pisula, A., & Złotkowska, M. (2013). Samoocena chłopców z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi–doniesienie wstępne. Psychiatria Polska, 47(2).
• Kruczek, A. (2017). Relationship of self-image and self-acceptance with the expression of anger in girls diagnosed with conduct disorder. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 17(4), 314-324.
• Zawadzka, Ewa. (2019). Zachowania o charakterze destrukcyjnym w okresie średniego dzieciństwa: norma czy patologia?. 31. 231. 10.17951/j.2018.31.3.231-245. 
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: Author.