Zaburzenie opozycyjno-buntownicze: objawy i leczenie

Jeśli Twoje dziecko często się kłóci, doświadcza złości, drażliwości, buntu, jest mściwe wobec Ciebie i innych, to może mieć zaburzenie opozycyjno-buntownicze.

Nawet najlepiej wychowane dzieci mogą być czasami trudne i wymagające.

Co jednak, jeśli nie możesz sobie poradzić z zachowaniem własnej córki lub syna?

Jako rodzic nie jesteś sam! Z pomocą przyjdą lekarze i specjaliści w zakresie zdrowia psychicznego.

Czym jest zaburzenie opozycyjno-buntownicze?

Zaburzenie opozycyjno-buntownicze (ODD) to destrukcyjne zaburzenie zachowania u dzieci i młodzieży, charakteryzujące się mściwymi zachowaniami oraz wrogim nastawieniem do autorytetów. 

Wielu rodzicom może być trudno rozpoznać ODD, myśląc, że mają uparte i emocjonalne dziecko, czasem nazywane po prostu „trudnym” dzieckiem. 

Zachowanie dziecka z ODD jest jednak znacznie bardziej ekstremalne i uciążliwe niż zachowania rówieśników i nie można go wpisać w naturalne dla danego etapu rozwoju zachowania.

Rozpowszechnienie

Częstość występowania zaburzeń opozycyjno-buntowniczych to około 3%. Odsetek zaburzeń opozycyjno-buntowniczych może się różnić w zależności od wieku i płci dziecka.

Wydaje się, że zaburzenie to występuje nieco częściej u chłopców niż dziewczynek (1,4: 1) i zaczyna się najczęściej przed przed okresem dojrzewania.

Konsekwencje

Dzieci i nastolatki z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym mogą mieć problemy w domu z rodzicami i rodzeństwem, w szkole z nauczycielami oraz w pracy z przełożonymi i innymi autorytetami.

Dzieci z ODD mogą też mieć trudności z nawiązywaniem i utrzymywaniem przyjaźni i związków.

Co więcej, nieleczone zaburzenie może prowadzić do problemów, takich jak:

• słabe wyniki w nauce i pracy,
• aspołeczne zachowanie,
• problemy z kontrolą impulsów,
• nadużywanie substancji psychoaktywnych,
• zwiększone ryzyko samobójstwa.

Wiele dzieci z ODD ma również inne zaburzenia psychiczne, takie jak:

• zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), 
• zaburzenie zachowania,
• depresja,
• zaburzenia lękowe,
• zaburzenia uczenia się i komunikacji

Charakterystyczne objawy zaburzenia opozycyjno-buntowniczego

ODD jest diagnozowane, gdy dziecko nieustannie zachowuje się w wyjątkowo negatywny, wrogi i buntowniczy sposób, który zakłóca ich życie w domu, szkole i życiu towarzyskim i trwa przez co najmniej sześć miesięcy. 

Objawy mogą pojawić się już w późnych latach przedszkolnych. Dzieci z ODD zwykle kierują swój gniew, urazę i złośliwe zachowanie wobec swoich rodziców, nauczycieli lub innych autorytetów, chociaż mogą mieć również problemy z rówieśnikami.

Często nie chcą współpracować, są mściwi i łatwo się denerwują, odmawiają przestrzegania zasad, wpadają w napady złości, obwiniają innych za swoje błędy, szukają zemsty, źle się zachowują lub celowo przeszkadzają innym.

Objawy ODD mogą być skierowane do jednej osoby lub wielu osób i mogą występować tylko w domu, tylko w szkole lub w wielu miejscach.

Typowe objawy zaburzenia opozycyjno-buntowniczego obejmują:

• łatwe wpadanie w poirytowanie,
• drażliwy nastrój,
• wywoływanie konfliktów,
• częste napady złości
• niska tolerancja na frustrację,
• powtarzające się kłamstwa,
• niczym niesprowokowany gniew,
• nieprzestrzeganie nawet prostych zasad,
• wrażenie braku wyrzutów sumienia,
• celowe irytowanie innych.

Diagnoza zaburzenia opozycyjno-buntowniczego

Diagnozy zaburzeń psychicznych dokonuje specjalista – lekarz psychiatra. Warto, w razie możliwości, zgłosić się do lekarza specjalizującego się w diagnozie i leczeniu zaburzeń u dzieci.

Aby potwierdzić diagnozę zaburzenia opozycyjno-buntowniczego psychiatra sprawdza, czy zachowanie dziecka spełnia podane kryteria:

1. Częsty zły lub drażliwy nastrój, a także kłótliwość i mściwość utrzymujące się co najmniej przez 6 miesięcy. Świadczą o tym objawy, w których dziecko:

• często traci panowanie nad sobą,
• łatwo się denerwuje i wpada w złość,
• jest często zły lub urażony,
• kłóci się z autorytetami (np. rodzice, nauczyciele),
• sprzeciwia się panującym zasadom,
• celowo denerwuje innych,
• obwinia inne osoby za własne zachowania lub błędy,
• było złośliwe lub mściwe przynajmniej dwukrotnie przez ostatnie pół roku.

2. Doświadczane objawy wywołują cierpienie u dziecka lub innych osób w jego bezpośrednim otoczeniu (np. w rodzinie, grupie rówieśniczej) lub ma negatywny wpływ na ważne obszary funkcjonowanie.

Objawy te muszą znacznie odbiegać od zachowania, które mieści się w normalnych granicach dla danego wieku. 

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Jeżeli tylko martwisz się o zachowanie swojego dziecka, podejrzewasz u niego oznaki zaburzenia opozycyjno-buntowniczego lub martwisz się o własną zdolność do wychowania „trudnego” dziecka – to są to wystarczające powody, aby skonsultować się ze specjalistą.

Nawet jeśli Twoje obawy okażą się niesłuszne, to otrzymasz wsparcie i profesjonalne wskazówki. 

W razie obaw zgłoś się do pediatry Twojego dziecka i poproś o skierowanie do odpowiedniego specjalisty. O kontakt do odpowiedniej osoby możesz poprosić także w przedszkolu lub szkole Twojego dziecka.

Przygotowanie do wizyty

W miarę możliwości dobrze jest, aby przy dziecku obecni byli obydwoje rodzice. 

Aby wizyta przebiegła sprawnie i byś nie przegapił niczego, o czym chciałeś powiedzieć, warto jest się nieco wcześniej przygotować. Możesz na przykład spisać:

• objawy, których doświadcza Twoje dziecko i jak długo się utrzymują,
• duże zmiany, które nastąpiły w ostatnim czasie w Waszej rodzinie (np. pojawienie się nowego dziecka, rozwody, śmierć bliskiej osoby),
• postępy Twojego dziecka w szkole, w tym oceny i opinie nauczycieli, 
• kluczowe informacje medyczne dotyczące Twojego dziecka, w tym inne zaburzenia zdrowia fizycznego lub psychicznego, które zdiagnozowano u Twojego dziecka,
• wszelkie leki, witaminy i inne suplementy, które przyjmuje Twoje dziecko oraz ich dawki,
• pytania, które chciałbyś zadać lekarzowi lub psychologowi.

Pamiętaj, że wizyta u specjalisty to nie ma na celu jedynie potwierdzenia lub wykluczenia zaburzenia opozycyjno-buntowniczego. Wykorzystaj okazję, aby rozwiać swoje wątpliwości i uzyskać wskazówki do poprawy ogólnej sytuacji życia rodziny.

Prawdopodobnie lekarz lub specjalista zdrowia psychicznego sam zada Ci pytania o informacje, które są mu niezbędne do oceny sytuacji. Jakich pytań się spodziewać? Na przykład:

• Jakie są Twoje obawy dotyczące zachowania Twojego dziecka? 
• Kiedy po raz pierwszy zauważyłeś te problemy?
• Czy nauczyciele lub inni opiekunowie Twojego dziecka zgłaszali podobne zachowania u Twojego dziecka?
• Jak często w ciągu ostatnich sześciu miesięcy Twoje dziecko miało zły i drażliwy nastrój, wykazywało kłótliwe i buntownicze zachowanie lub było złośliwe?
• W jakich sytuacjach Twoje dziecko przejawia te zachowania?
• Jak do tej pory radziłeś sobie z destrukcyjnym zachowaniem twojego dziecka?
• Jakich kar używasz wobec dziecka?
• Jak opisałbyś dom i życie rodzinne swojego dziecka?
• Z jakimi stresorami borykała się rodzina?
• Czy u Twojego dziecka zdiagnozowano jakieś inne schorzenia medyczne lub psychiczne?

Leczenie zaburzenia opozycyjno-buntowniczego

Ponieważ wiele dzieci z ODD ma współistniejące schorzenia, takie jak zaburzenia nastroju lub lęku, ADHD, zaburzenia uczenia się lub zaburzenia językowe, ważne jest, aby ustalić, czy tak jest, czy też nie występuje żadne zaburzenie, a złe zachowanie dziecka jest po prostu reakcją na tymczasową sytuację. 

Po ustaleniu się stanu lub sytuacji można rozpocząć odpowiedni cykl leczenia. Leczenie jest niezbędne, a im wcześniej się zacznie, tym lepiej zapobiegnie rozwojowi zaburzenia i konsekwencjom w późniejszym życiu.

W leczeniu ODD na ogół stosuje się terapie łączone, w tym terapie behawioralne i rodzinne, trening rodziców, a czasami leki.  Oprócz leczenia dziecka terapia ma na celu odbudowę relacji rodzic-dziecko i uczy rodziców nowych technik radzenia sobie z zachowaniem dziecka.

Chociaż same leki nie są zalecaną odpowiedzią na diagnozę zaburzenia opozycyjno-buntowniczego, Twoje dziecko może potrzebować leków jako uzupełnienia terapii lub do leczenia objawów innych współistniejących zaburzeń, takich jak ADHD, lęk i zaburzenia nastroju.

Najważniejsze w leczeniu jest okazywanie konsekwentnej, bezwarunkowej miłości i akceptacji dziecka – nawet w trudnych i uciążliwych sytuacjach. Nie bądź dla siebie zbyt surowy. Ten proces może być trudny nawet dla najbardziej cierpliwych rodziców.

Jak poradzić sobie w domu z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym?

Bycie rodzicem dziecka z buntowniczym zaburzeniem jest wyzwaniem. Zadawaj pytania i staraj się skutecznie komunikować swoje obawy i potrzeby zespołowi terapeutycznemu.

Rozważ skorzystanie z porady dla siebie i swojej rodziny, aby nauczyć się strategii radzenia sobie z własnym cierpieniem. Szukaj także i buduj wspierające relacje oraz poznaj metody radzenia sobie ze stresem, które pomogą przetrwać trudne chwile.

Te strategie radzenia sobie i wsparcia mogą prowadzić do lepszych wyników dla Twojego dziecka, ponieważ będziesz lepiej przygotowany do radzenia sobie z problematycznymi zachowaniami.

Stwórz pozytywny związek

Pierwszym krokiem w leczeniu jest zbudowanie pozytywnej relacji z dzieckiem. Większość metod leczenia ODD rozpoczyna się od zaangażowania  rodzica w zabawę prowadzoną przez dziecko, zapewniając pozytywne wzmocnienie i zaangażowanie.

Ustal jasne oczekiwania

Dzieci z ODD często mają na celu denerwowanie rodziców i nauczycieli i będą źle się zachowywać, aby sprowokować negatywną reakcję. Szczególnie ważne jest ustalenie jasnych reguł oczekiwań i konsekwentne ich stosowanie.

Stosuj rutynę i schematy

Rutyna i powtarzane schematy zachowań mogą pomóc dzieciom z ODD radzić sobie z czynnościami domowymi, takimi jak wieczorny rytuał przygotowania się do snu.

Z tego powodu ważne jest konsekwentne i uczciwe stosowanie zasad i rutynowe postępowanie – tak, aby dziecko doskonale wiedziało, co zaraz się wydarzy.

Rodzice mogą również pomóc swojemu dziecku lepiej radzić sobie z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym, starając się, aby:

• oprzeć się pokusie kłótni lub pouczania dziecka, starając się kontrolować własny temperament.,
• unikać sytuacji, w których dziecko widzi złość, frustrację i bezsilność rodzica,
• wydając polecenia używać rzeczowego tonu głosu bez emocji, po prostu określając zasadę, która została złamana i informując jakie będą konsekwencje.
• być konsekwentnym w ustalonych zasadach,
• pozwolić dziecku mieć miejsce, w którym może bezpiecznie wyładować swoje frustracje – jak choćby poduszkę do uderzenia lub wykrzyczenia się.

Podsumowanie

Czasami trudno jest rozpoznać różnicę między upartym i temperamentnym dzieckiem a dzieckiem z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym.

To normalne, że na pewnych etapach rozwoju dziecka przejawia się zachowania opozycyjne.

Jeśli jednak masz wrażenie, że Twoje dziecko wiecznie się złości, nigdy się nie słucha, a do tego specjalnie Cię denerwuje i wszczyna konflikty – to prawdopodobnie znak, że czas skonsultować się ze specjalistą.

Wczesne rozpoznanie i leczenie zaburzenia opozycyjno-buntowniczego pozwala zminimalizować negatywne konsekwencje, a także szybciej i sprawniej uporać się z ustabilizowaniem życia rodzinnego.

Źródła

• Kuty-Pachecka, M., & Stefańska, K. (2015). Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży.
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: Author.
• Marcelli, D. (2013). Psychopatologia wieku dziecięcego. Elsevier Health Sciences.
• Zawadzka, E. (2019). Zachowania o charakterze destrukcyjnym w okresie średniego dzieciństwa: norma czy patologia?. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J–Paedagogia-Psychologia, 31(3), 231-245.
• Hamilton, Sylvester & Armando, John. (2008). Oppositional defiant disorder. American family physician. 78. 861-6. 
• Quy, Katie & Stringaris, Argyris. (2012). Oppositional defiant disorder.